Մարկ Տվեն. «Հատված Եվայի ինքնակենսագրությունից»

Ներկայացնում ենք ամերիկացի գրող, երգիծաբան, լրագրող, հրատարակիչ, դասախոս, հասարակական գործիչ Մարկ Տվենի (նոյեմբերի 30, 1835 — ապրիլի 21, 1910) ստեղծագործություններից։

***

Սեր, անդորր, հաշտություն, անսահամանորեն խաղաղ երջանկություն՝ այսպես գիտեինք մենք կյանքը դրախտի այգում։ Ապրելը հաճույք էր։ Թռչող ժամանակը չէր թողնում ոչ մի հետք՝ ո՛չ տառապանք, ո՛չ զառամություն, հիվանդությունները, վիշտը, հոգսը տեղ չունեին Եդեմում։ Դրանք թաքնված էին նրա պարսպից դուրս, բայց ներս թափանցել չէին կարողանում։ Բոլոր օրերը այնտեղ նման էին միմյանց, և դրանցից յուրաքանչյուրը անսահման ցնծություն էր։

Իսկ որքա՜ն հետաքրքիր բաներ կային այնտեղ։ Չէ որ մենք երեխաներ էինք և անգետ երեխաներ։ Այժմ անհնար է անգամ պատկերացնել, թե որքան անգետ էինք մենք։ Մենք ոչինչ չգիտեինք, բացարձակապես ոչինչ։ Մենք ստիպված էինք սկսել ամենասկզբից։ Մենք պետք է սովորեինք ամբողջը ի սկզբանե։ Այժմ չորս տարեկան երեխան հիանալի հասկանում է այն, ինչի մասին մենք պատկերացում չունեինք նույնիսկ երեսուն տարեկանում։ Չէ որ մենք անդայակ և անուսուղիչ երեխաներ էինք։ Ոչ ոք մեզ ոչինչ չէր բացատրում։ Մենք բառարան չունեինք և չգիտեինք՝ ճիշտ ենք գործածում բառերը թե ոչ․ մենք նախապատվությունը տալիս էինք երկար բառերին, բայց, ինչպես հիմա գիտեմ, մեզ դուր էին գալիս դրանց հնչեղությունն ու պատկառելիությունը, իսկ իրականում հաճախ անգամ նվազագույն պատկերացում չունեինք, թե դրանք, ըստ էության, ինչ են նշանակում։ Իսկ մեր ուղղագրությունը մի աներևակայելի բան էր։ Բայց այդպիսի մանրուքները մեզ ամենևին չէին անհանգստացնում։ Մենք ուզում էինք կուտակել ավելի մեծ թվով շքեղ բառեր, իսկ թե ինչ եղանակով՝ դա կարևոր չէր։

Բայց ամեն բանից ավելի մեզ դուր էր գալիս սովորելը, մեր տեսած բոլոր իրերի ու երևույթների պատճառները, բնույթն ու դերն իմանալը, ուսումնասիրելը․ դա իսկական կիրք էր։ Ադամը թե՛ հակումներով, թե՛ բնավորությամբ իսկական գիտնական էր, առանց կեղծ համեստության ես կարող եմ նույնը ասել նաև իմ մասին, և մենք սիրում էինք մեզ կոչել այդ վեհ բառով։ Մեզանից յուրաքանչյուրը տենչում էր գիտական հայտնագործություններով գերազանցել մյուսին, և այդ բարեկամական մրցակցությունը մեզ խթանում էր, թույլ չէր տալիս անգործության մատնվել ու տարվել դատարկ բավականությունների որոնմամբ։

Մեր կատարած առաջին հիշարժան գիտական հայտնագործությունը այն օրենքն էր, ըստ որի ջուրը և դրա նման հեղուկները հոսում են դեպի ցած, այլ ոչ թե դեպի վեր։ Այդ հայտնագործությունն արեց Ադամը։ Շատ օրերի ընթացքում նա գաղտնի կատարում էր իր փորձերը և դրանց մասին ինձ ոչինչ չէր ասում, որովհետև ուզում էր նախ վերջնականապես համոզվել։ Ես գիտեի, որ նրա հիանալի ուղեղը զբաղված է մի ինչ֊որ կարևոր հարցի լուծմամբ, որովհետև նա անհանգիստ էր քնում և գիշերները շարունակ շուռումուռ էր գալիս անկողնում։ Բայց, վերջապես, նրա վերջին տարակուսանքները ցրվեցին, և ամեն ինչ ինձ պատմեց։ Ես ուղղակի չէի կարողանում նրան հավատալ, այնքան տարօրինակ էր դա թվում։ Իմ զարմանքը նրա պարգևն էր, նրա հաղթանակը։ Նա ինձ տանում էր առվակից֊առվակ, մենք զննեցինք մի քանի տասնյակ առվակներ, անվերջ կրկնելով․ «Ահա՛, տեսնո՞ւմ ես, նա հոսում է բլրակից։ Ամեն անգամ դրանք ցած էին վազում և դրանցից ոչ մեկը չի վազում վերև, բլուրնիվեր։ Իմ ենթադրությունը ճիշտ է։ Բոլոր փաստերը հաստատում են այդ։ Դա ապացուցված է։ Ոչ մի բան չի կարող այն հերքել»։ Որքան հաճելի էր տեսնել այն ուրախությունը, որ նրան պատճառել էր իր մեծ հայտնագործությունը։

Հիմա մի երեխա էլ չի գտնվի, որը զարմանա, տեսնելով, որ ջուրը հոսում է բլրից ցած, այլ ոչ թե բլուրնիվեր։ Բայց այն ժամանակ դա շշմեցնող ու անհավանական բան էր թվում։ Գիտեք ինչ, ես այդ հասարակ երևույթը անգիտակցաբար դիտել եմ իմ ստեղծման պահից, բայց երբեք դրան ուշադրություն չեմ դարձրել։ Միանգամից չէ, որ ես ընտելացա այդ մտքին ու հարմարվեցի դրան, և այդ բանից հետո դեռ երկար ժամանակ հենց որ հոսող ջուր էի տեսնում, ակամայից սկսում էի հետևել, թե այն ուր է հոսում, ակնկալելով, թե ուր որ է կհայտանաբերեմ մի բացառություն Ադամի օրենքից, բայց ի վերջո, վերջնականապես համոզվեցի և հիմա շատ կզարմանամ ու կշփոթվեմ, եթե հանկարծ տեսնեմ մի ջրվեժ, որը թափվի վերև, այլ ոչ թե ներքև։ Գիտելիքները ծանր աշխատանքով են ձեռք բերվում։ Գիտության ոչ մի մասնիկ ձրի չի տրվում մեզ։

Այդ օրենքը Ադամի առաջին նշանակալից ավանդն էր գիտության մեջ և երկու հարյուրամյակից ավելի նրա անունն էր կրում՝ «Ադամի օրենքը հեղուկների հոսքի մասին»։ Ադամի տրամադրությունը միշտ կարելի էր բարձրացնել, եթե նրա ներկայությամբ, իբր թե, պատահաբար, այդ օրենքի մասին մի երկու֊երեք գովասանական բառ արտասանեիր։ Չեմ թաքցնում, որ նա անչափ հպարտանում էր իր հայտնագործությամբ, բայց չէր գոռոզանում։ Սնապարծությունը նրան միշտ խորթ էր, նա այնքան լավն էր, սիրալիր ու բարեսիրտ։ Նա, ձեռքը սրտնեղությամբ թափահարելով, սովորաբար պատասխանում էր, թե դատարկ բան է, թե մեկ ուրիշ գիտնական անպայման կհայտնագործեր նույն բանը։ Եվ, այնուամենայնիվ, եթե որևէ եկվոր նրա հետ հանդիպում ունենալիս անքաղաքավարությամբ մոռանում էր հիշատակել այդ օրենքի մասին, մենք միշտ նկատում էինք, որ նա երկրորդ անգամ հրավեր չէր ստանում։ Մի երկու հարյուրամյակ հետո տարակուսանքներ ծագեցին, թե իրականում ով է հայտնագործել այդ օրենքը․ գիտական ընկերությունները կես դարից ավելի վիճում էին, և այդ հայտնագործության պատիվը շնորհեցին նորերից մեկին։

Դա դաժան հարված էր։ Ադամը այդպես էլ չկարողացավ այդ հարվածից ուշքի գալ։ Վեց հարյուր տարի այդ վիշտը կրծում էր նրա սիրտը, և ես համոզված եմ, որ դա էլ նրան գերեզման տարավ։ Հասկանալի է, որ մինչև իր կյանքի վերջը նա թագավորներից և մյուս բոլոր մարդկանցից վեր էր կանգնած որպես Առաջին Մարդ, և վայելում էր այն բոլոր մեծարանքները, որոնց իրավունքը տալիս էր այդ տիտղոսը, բայց այդ պատիվները չէին կարող փոխհատուցել այդչափ վշտալի կորուստը, որովհետև իսկական գիտնական էր, առաջին գիտնականը երկրի վրա, և նա շատ անգամ է ինձ խոստովանել, որ եթե հեղուկների հոսքի օրենքի առաջին հայտնագործողի իր փառքը պահպանվեր, ինքը կհամաձայներ համարվել իր սեփական որդին և Երկրորդ Մարդը։ Ես նրան մխիթարում էի ինչպես կարող էի։ Ասում էի, որ նրա համբավը, Առաջին Մարդու համբավը հավիտենական է, բայց կգա ժամանակը, երբ ջուրը դեպի ցած հոսելու օրենքի կեղծ հայտնագործողի անունը կմոռացվի, կչքվի և կանհետանա երկրի երեսից։ Եվ ես դրան հավատում եմ։ Ես երբեք չեմ դադարել դրան հավատալուց։ Իհարկե, այդ օրը կգա։

Իր հաջորդ մեծ հաղթանակով գիտությունը ինձ է պարտական։ Այսինքն, ես եմ պարզել, թե կաթն ինչպես է մտել կովի մեջ։ Մենք երկուսով երկար ժամանակ գլուխ էինք ջարդում այդ գաղտնիքը պարզելու համար։ Տարիներ շարունակ կրնկակոխ շրջում էինք կովերի ետևից, իհարկե, ցերեկը, բայց ոչ մի անգամ չտեսանք, որ նրանք այդ գույնի հեղուկ խմեին։ Ուստի մենք, վերջապես, հանգեցինք այն հետևության, որ նրանք կաթը հայթայթում են գիշերները։ Այդ ժամանակ մենք սկսեցինք հերթով նրանց հետևել գիշերները։ Արդյունքը դարձյալ նույնն էր լինում՝ հանելուկը մնում էր չլուծված։ Սկսնակներից այլ եղանակներ չէր էլ կարելի սպասել, իսկ այժմ, իհարկե, դժվար չէր նկատել, թե դրանք որքան ոչ գիտական էին։ Սակայն ժամանակի ընթացքում փորձը մեզ ավելի հուսալի գործելակերպ հուշեց։ Մի անգամ գիշերը, երբ ես պառկած, մտազբաղ դիտում էի աստղերը, իմ գլում մի սքանչելի միտք ծագեց, և ես տեսա, թե դա ինչպես կարելի է անել։ Ես արդեն ուզում էի արթնացնել Ադամին և ամեն բան նրան պատմել, բայց ինձ զսպեցի և գաղտնիքս չհայտնեցի։ Մինչև առավոտ աչք փակել չկարողացա։ Հենց որ լուսաբացի առաջին ճառագայթը շողաց, ես անաղմուկ դուրս սողացի և, անտառի խորքում գտնելով մի կանաչ բացատ, այն ցանկապատեցի, ապա այդ ապահով փարախում փակեցի մի կով։ Ես նրան մաքուր կթեցի և թողեցի այնտեղ գերության մեջ։ Նա խմելու ոչինչ չուներ․ նա կա՛մ պետք է կաթ ստեղծեր ինչ֊որ գաղտնի կերպով, կա՛մ էլ այդպես կթած մնար։

Ամբողջ օրը հանգիստ չունեի և բոլոր հարցերին պատասխանում էի անպատեհորեն, որովհետև միայն մի փորձի մասին էի մտածում։ Բայց Ադամը զբաղված էր բազմապատկման աղյուսակի հայտնագործությամբ, և ոչինչ չնկատեց։ Մայրամուտից քիչ առաջ նա արդեն պարզել էր, որ վեց անգամ ինը հավասար է քսանյոթի, և քանի դեռ այդ հայտնագործությամբ արբած նա մոռացել էր իմ գոյության և աշխարհում ամեն բանի մասին, ես գաղտագողի գնացի իմ կովի մոտ։ Հուզմունքից ու անհաջողության մատնվելու երկյուղից ձեռքերս այնպես էին դողում, որ մի քանի րոպե չէի կարողանում ինչպես հարկն է բռնել կովի պտուկները։ Բայց, վերջապես, դա ինձ հաջողվեց, և․․․ կաթը ցայտեց։ Երկու գալոն։ Երկու գալոն, չնայած որ կաթ պատրաստելու համար կովը ոչ մի հյութ չէր ընդունել։ Եվ ես իսկույն գտա դրա բացատրությունը․ կովը բերանով չէր կուլ տալիս կաթը, այն օդից կոնդենսացվում էր կովի մորթու վրայի մազերի միջոցով։

Ես վազեվազ գնացի Ադամին այդ ամենը պատմելու, և նա էլ ինձ նման երջանիկ էր ու անասելի հպարտանում էր ինձանով։

Հետո նա հանկարծ ասաց․ «Գիտես, դու ոչ թե մեկ, այլ ամբողջ երկու կարևոր ու բազմախոստում ավանդ ես ներդրել գիտության մեջ։

Եվ դա ճիշտ էր։ Կատարելով մի շարք փորձեր, մենք արդեն վաղուց համոզվել էինք, որ մթնոլորտային օդը անտեսանելի վիճակում գտնվող կախույթաջուր է, իսկ ջուրը կազմված է ջրածնից ու թթվածնից, ըստ որում երկու մաս ջրածնին ընկնում է մեկ մաս թթվածին, որն արտահայտվում է H₂O բանաձևով։ Իմ հայտնագործությունն ապացուցեց, որ գոյություն ունի ևս մի բաղադրամաս՝ կաթը, և մենք ճշտեցինք բանաձևը՝ H₂OԿ։