Դիտարկումներ՝ Սմբատ Հովհաննիսյանի «Հայոց պատմություն» առարկայի 7-րդ դասարանի դասագրքի վերաբերյալ

Նախ նշենք, որ դասագրքի թեմաների և գլուխների վերնագրերի զգալի մասը չեն համապատասխանում ԿԳՄՍ նախարարի 30 նոյեմբերի 2022 թ․ No 72-Ն հրամանով հաստատված «Հանրակրթական ուսումնական հաստատությունների 7-րդ դասարանի «Հայոց պատմություն» առարկայի ծրագրին», իսկ ծրագրով նախատեսված մի շարք ենթաթեմաներ ընդհանրապես բացակայում են, որոնք կներկայացնենք ստորև։

Թեմա 1. Հայկական լեռնաշխարհը որպես համաշխարհային քաղաքակրթական բնօրրաններից մեկը: Հայոց հայրենիքը: Հայկական լեռնաշխարհի վաղ պետականությունները Ք.ծ.ա. III-I հազարամյակներում (վերնագիրը դասագրքում վերանվանվել է «Հայկական լեռնաշխարհն ու առաջին քաղաքակրթությունները»)

1. Ծրագրով նախատեսված առաջին ենթաթեման կոչվում է «Հայկական քաղաքակրթության ձևավորման և զարգացման պատմաաշխարհագրական միջավայրը։ Հայոց հայրենիքը»: Բայց դասագրքի առաջին ենթաթեմայում (որը դասագրքում ներկայացված է ներածական մասում՝ «Հայկական լեռնաշխարհն ու հայերը» վերնագրով) մենք Հայոց հայրենիք բառակապակցությանը կամ հասկացությանն այդպես էլ չհանդիպեցինք:
2. Կարծում ենք, սխալ է «Հայոց պատմություն» առարկայի դասագրքի առաջին էջերում հայոց պատմահայր Մովսես Խորենացու նկարի փոխարեն դնել Քսենոփոնի և Ստրաբոնի նկարները և հայոց պատմության ուսումնասիրումն սկսել նրանց հաղորդած տեղեկություններով (էջ 12)։
3. «Արարատյան դաշտում են գտնվել Հայաստանի գրեթե բոլոր մայրաքաղաքները» (էջ 13)։ Այս պնդումը սխալ է, պետք է լինի Այրարատ նահանգում։
4. «Արևելքում լեռնաշխարհի սահմանները հասնում են մինչև Ուրմիա (Կապուտան) լիճ» (էջ 12)։ Այնինչ Հայկական լեռնաշխարհի արևելյան սահմանը Կասպից ծովն է։
5. Առնվազն տարօրինակ է, որ ծրագրով նախատեսված «Հայկական լեռնաշխարհը որպես մարդկության զարգացման օրրան և հայոց քաղաքակրթության բնօրրան» ենթաթեման դասագրքում փոխարինվել է «Հայկական լեռնաշխարհի հնագույն բնակիչները» վերնագրով, որպեսզի նրանում ներկայացվի նախամարդկանց՝ Աֆրիկայից դեպի Հայկական լեռնաշխարհ գաղթը և այդ ճանապարհին Հայոց աշխարհը դառնա նրանց հանգրվաններից մեկը։
6. «Իրենց մեծությամբ և նշանակությամբ առանձնանում են Ուրմիա (Կապուտան), Վան (Բզնունյաց) և Սևան (Գեղամա) լճերը» (էջ 14)։ Պետք է լինի Վանա լիճ, Սևանա լիճ։
7. 14 էջի՝ «Հայկական լեռնաշխարհի դիրքն ու 15 աշխարհները (նահանգները)» քարտեզում Փոքր Հայքը Հայկական լեռնաշխարհից դուրս է ներկայացված, որը կոպիտ սխալ է։
8. «Լեռնաշխարհի տարածքում պատմության տարբեր փուլերում հայտնի են եղել Մեծ Հայքի, իսկ դրանից դուրս՝ Փոքր Հայքի և Կիլիկիայի վարչական միավորները» (էջ 15)։ Այս պնդման մեջ նույնպես կոպիտ սխալ կա։
9. «Ավանդաբար Մեծ Հայքը կազմված է եղել 15 նահանգներից՝ Բարձր Հայք, Ծոփք, Աղձնիք, Տուրուբերան, Մոկք, Կորճայք, Պարսկահայք, Վասպուրական, Սյունիք, Արցախ, Փայտակարան, Ուտիք, Գուգարք, Տայք և Այրարատ։ Ընդհանուր՝ շուրջ 400 հազար քառ. կմ տարածք։» (էջ 15), որը սխալ է Մեծ Հայքն այդքան տարածք չի ընդգրկում։
10. Սփյուռքներ անվանումն անհաջող է կիրառված (էջ 16)։
11. Դասագրքում բացակայում է Վանի թագավորության նշանավոր արքաներից մեկի՝ Ռուսա II-ի մասին որևէ տեղեկություն (էջ 43)։

Թեմա 2․ Հայկազունի Երվանդյանների թագավորությունը: Հայաստանը Ք.ծ.ա. VII-III դդ. ( վերնագիրը դասագրքում վերանվանվել է «Երվանդական Հայաստան»)

1. Երվանդյան արքայատոհմի գահակալներից ոչ մեկի գահակալության տարեթվերը նշված չեն այս թեմայում։
2. Չնայած, որ հաստատված ծրագրով թեմայի վերնագիրն է Հայկազունի Երվանդյանների թագավորությունը, սակայն դասագրքի տեքստում ոչ մի հիշատակում չկա Երվանդյանների Հայկազունի լինելու մասին։

Թեմա 3․ Հայկական թագավորությունները Ք.ծ.ա. II-I դդ․ (վերնագիրը դասագրքում վերանվանվել է «Արտաշեսյան Հայաստան»)

1. Կարծում ենք խնդիր կա «Հայաստանը Արտաշես I արքայի օրոք (Ք. ա. 189-160)» քարտեզի և դրանից ստորև ներկայացված «Քարտեզի վրա ցո՛ւյց տուր՝ որոնք էին Արտաշեսյան Հայաստանի հարևան պետությունները Ք. ա. 189-160 թթ., և որ թագավորություններն էին Երվանդականների ժամանակ Հայաստանից տարածքներ զավթել» առաջադրանքի միջև, քանի որ Տմորիք երկրամասը քարտեզում նշված է, իսկ Սելևկյան տերության անվանումը՝ ոչ (էջ 74)։
2. Բավականին սխալ որոշում է (նույնիսկ կարելի է ասել կոպիտ սխալ) «Տիգրան Մեծի կայսրությունը Ք. ա. 80 թ. (ժամանակակից սահմաններով)» քարտեզում ժամանակակից պետությունների անունները (հատկապես՝ Ադրբեջան) տեղադրելը (էջ 80)։
3. Դասագրքում բացակայում է ծրագրով նախատեսված «Հայկական թագավորությունները (Փոքր Հայք, Ծոփք, Կոմմագենե)» ենթաթեման:
4. Դասագրքի «Հասարակական-պետական կարգը» ենթագլխում (էջ 96) բացակայում է ծրագրով նախատեսված «բանակ» ենթաթեման։

Թեմա 4. Մեծ Հայքի Արշակունիների թագավորությունը (վերնագիրը դասագրքում վերանվանվել է «Արշակունյաց Հայաստան»)

1. Դասագրքում բացակայում է ծրագրով նախատեսված «Քրիստոնեության առաջացումը և տարածումը: Քրիստոնեությունը հայոց քաղաքակրթության հիմնասյուն» ենթաթեման:
2. Անորոշ է ծրագրով նախատեսված «Քրիստոնեական վարդապետություն: Աաստվածաշունչ» ենթաթեման:
3. Դասագրքում կիսատ է ներկայացված ծրագրով նախատեսված «Հայոց եկեղեցական կառույցի ձևավորումն ու ամրապնդումը։ Հայոց եկեղեցու դերի ու ազդեցության ընդլայնումը տարածաշրջանում» ենթաթեման (ենթաթեմայի երկրորդ մասը բացակայում է):
4. Դասագրքում կիսատ է ներկայացված «Հայոց եկեղեցու նվիրապետությունը, խորհուրդները, եկեղեցիների կառուցվածքը» ենթաթեման (միայն մի քանի նախադասությամբ ներկայացվել է նվիրապետությունը, իսկ խորհուրդների, եկեղեցիների կառուցվածքի մասին ոչ մի խոսք չկա):
5. «Այդ նույն ժամանակ Արտագերս ամրոցում ամրացած Փառանձեմ թագուհին փորձում էր դիմադրել պարսիկներին, մինչ որդին՝ Պապը, կվերադառնար Բյուզանդիայից» (էջ 118), որը սխալ է․ Բյուզանդիա այդ ժամանակ գոյություն չուներ:
6. «Արշակին հաջորդած երիտասարդ Պապ արքան (70-74) գահ է բարձրանում շատ ծանր պայմաններում» նախադասության մեջ վրիպակ կա, պետք է լինի (370-374) (էջ 118):
7. Ընդհանրապես չի խոսվում Վարազդատ արքայի, Մուշեղ սպարապետի սպանության, Պապի որդիների գահակալության մասին (էջ 120)։
8. «Արշակունիների կառավարման տարիներին Հայաստանը մշտապես գտնվում էր արևմուտքի և արևելքի ՝ Հռոմի և Պարթևստանի, իսկ ապա Սելևկյանների լարված մրցակցության պայմաններում» (էջ 120) դասագրքի տեքստում սխալ կա, Սելևկյան պետություն Արշակունիների օրոք գոյություն չուներ։

Թեմա 5․ Հայկական պետականության նախարարական շրջանը (վերնագիրը դասագրքում վերանվանվել է «Հայաստանը Պարսկաստանի, Բյուզանդիայի և Արաբական Խալիֆայության միջև»)

1. «Տրվում է կրոնի ազատություն, հանվում են հարկերը, բայց և Վասակ Սյունին զրկվում է մարզպանի պաշտոնից, ձերբակալվում է և մահանում բանտում» (էջ 131)։ Այստեղ սխալ պնդում կա, քանի որ հարկերը թեթևացվել են, այլ ոչ թե հանվել։
2. Վահանանց պատերազմը վերնագրվել է «Նվարսակի պայմանագիրը» (էջ 131)։
3. «Հայաստանի ինքնավարության վերականգնումը» ենթագլխում խոսվում է Ումմայաններին հաջորդած Աբբասյանների օրոք Հայաստանում տեղի ունեցած փոփոխությունների մասին, և այդ ենթատեքստում նշվում է 705 թ. դեպքերի մասին (էջ 144), որը սխալ է, քանի որ Աբբասյանները իշխանության են եկել 750 թ․։
4. Դասագրքում բացակայում է ծրագրով նախատեսված «Հայոց եկեղեցին VII-VIII դդ.» ենթաթեման։
5. «Իսկ 850-851 թթ. տեղի ունեցավ հայերի մյուս խոշոր ապստամբությունը» (էջ 145)։ Սխալ է, պետք է լինի՝ 850-855 թթ․։
6. Դասագրքում բացակայում է ծրագրով նախատեսված «Տնտեսությունը, առօրյա կյանքն ու կենցաղը, հասարակական հարաբերությունները Հայաստանում V-IX դարերում» ենթաթեման։
7. Թեմա 6. Ազգային-քրիստոնեական մշակույթի ձևավորումն ու զարգացումը IV-IX դդ․ (վերնագիրը դասագրքում վերանվանվել է «Հայաստանի վաղ միջնադարյան մշակույթը (V-IX դդ.)»)
8. Ծրագրով նախատեսված «Հայ մշակույթի ոսկեդարը և ազգային-քրիստոնեական մշակույթի զարգացումը VI-IX դդ. (թարգմանական գրականությունը, Հայ ինքնուրույն գրականության սկզբնավորումը… )» ենթաթեմայում բացակայում է «Հայ ինքնուրույն գրականության» մասին տեքստը (էջ 149)։
9. «Այսպես՝ Ագաթանգեղոսը, Փավստոս Բուզանդն ու Ղազար Փարպե-ցին, միմյանց շարունակելով և լրացնելով, շարադրել են III-IV դդ. հայոց պատմությունը։» (էջ 150), որ սխալ է, որովհետև Ղազար Փարպեցին իր «Պատմություն Հայոց» երկում իրադարձությունների նկարագրությունը հասցրել է մինչև 484 թ. (5 դար):
10. «Իր «Իմաստության սահմանները» դասական փիլիսոփայական աշխատության մեջ վարպետորեն կարողացել է համադրել փիլիսոփայական գաղափարներն ու քրիստոնեական վարդապետությունը» (էջ 151) (Դավիթ Անհաղթին է վերաբերում խոսքը), աշխատության անվանումը սխալ է, պետք է լինի «Իմաստասիրության սահմանումները»։

Թեմա 7

1. Աբաս արքայի գահակալության մասին դասագրքում ընդհանրապես տեղեկությունները բացակայում են։
2. «Աշոտ III-ի կատարած կարևոր քայլերից էր նաև այն, որ նա կաթողիկոսանիստ աթոռը տեղափոխեց Շիրակ (Արգինա)՝ ապահովելով եկեղեցու միասնականությունը» (էջ 162)։ Սխալ է, քանի որ կաթողիկոսանիստ աթոռը Արգինա է տեղափոխվել Աբաս արքայի օրոք, 949 թ․։
3. «Բագրատունիների տերությունը IX դ. վերջին և X դ. սկզբին» քարտեզում (էջ 166) Բագրատունյաց թագավորության տարածքի վրա գրված է Մեծ Հայք, որը կոպիտ սխալ է։
4. Կցկտուր է ներկայացված Բագրատունյաց Հայաստանի ամենահզոր գահակալ Գագիկ I-ի գործունեությունը, վարած արտաքին և ներքին քաղաքականությունը։
5. «Գագիկ I-ի օրոք արտաքին պայմանները դեռ նոր էին կայունացել, երբ բյուզանդական բանակները հայտնվեցին Բագրատունյաց Հայաստանի սահմաններին։ Արևմուտքից եկող վտանգի առաջին զոհերը եղան Տարոնը, հետո Տայքը և Վասպուրականի Արծրունիների թագավորությունը» (էջ 167)։ Ձևակերպումը բավականին անհաջող է, քանի որ հասկացվում է, իբր Տարոնը նվաճվել է Գագիկ I-ի օրոք, այնինչ դա տեղի է ունեցել 966 թ․։
6. «Երկրի գերագույն տերը հայոց արքան էր, որին անվանում էին «հայոց շահնշահ»» (էջ 170)։ Սա սխալ պնդում է, քանի որ Աշոտ I և Սմբատ I թագավորներն այդ տիտղոսը չեն կրել։
7. «Հզոր հեծելազորը բաղկացած էր արքունական և մարզպանական գնդերից, որոնց ընդհանուր թիվը հասավ 80-100 հազարի» (էջ 171)։ Սա ևս սխալ պնդում է, քանի որ ամբողջ բանակի թիվն էր այդքան, այլ ոչ թե միայն հեծելազորինը։
8. Դասագրքում բացակայում է ծրագրով նախատեսված «Հայոց եկեղեցին Բագրատունյաց ժամանակաշրջանում» ենթաթեման։

ԱՇՈՏ ՂՈՒԿԱՍՅԱՆ, ԱՆԺԵԼԱ ՏԵՐՅԱՆ, ԱՐՍԵՆ ՂՈՒԿԱՍՅԱՆ