Հովհաննես Քաջազնունին՝ ազգասիրության ու ազգամոլության մասին (հատված «Ազգ և Հայրենիք»-ից)

Ներկայացնում ենք հատվածներ Հայաստանի Առաջին հանրապետության առաջին վարչապետ, քաղաքական գործիչ, ճարտարապետ Հովհաննես Քաջազնունու ((Տեր-Հովհաննիսյան, 1868-1938) «Ազգ և Հայրենիք» աշխատությունից։

***

Ինքնագիտակցութեան փաստը՝ բնական հետեւանք է գոյութիւն ունեցող ազգային օբեկտիւ կապերի եւ, միաժամանակ, ազգը ամբողջացնող ու ամրացնող մի նոր տարր:

Ի՞նչ ասել է ունենալ ազգային գիտակցութիւն:

Դա ասել է՝ գիտակցել այն կապերը, որ կապում են անհատին ազգային հաւաքականութեան հետ, գիտակցել այդ հաւաքականութեան շահերը, կարիքներն ու իրաւունքները, գիտակցել, թէ  ի՜նչ բարիքներ է ստանում եւ ունի ստանալու անհատը հաւաքականութիւնից եւ թէ ի՜նչ պարտականութիւններ ունի ինքը՝ հանդէպ հաւաքականութեան:

Ես գիտեմ, որ հայ եմ եւ որ բազմաթիւ կապերով կապուած եմ միւս հայ մարդկանց հետ: Գիտեմ, որ իմ անհատական բախտը, նոյնիսկ անկախ կամ հակառակ իմ կամքին ու ցանկութիւններին, կապուած է շատ խոշոր չափերով «հայ ազգ» կոչուած հաւաքականութեան բախտի հետ: Գիտեմ, որ ժառանգել եմ ազգից հոգեկան որոշ արժէքներ. իմ ներկայ կարողութեան խոշոր մասը եւ որ այդ արժէքները պահպանելու, զարգացնելու, աճացնելու ու նրանցից լիովին օգտուելու համար, ես կարիք ունեմ ազգի գոյութեանն ու օգնութեանը: Գիտեմ ապա, որ ազգն էլ՝ իր հերթին իր գոյութիւնը պահպանելու ու ինձ օգտակար լինելու համար, կարիք ունի իմ կարողութեան, իմ աշխատանքին եւ իմ զոհաբերութիւններին: Գիտեմ հետեւապէս, որ պարտականութիւններ ունեմ կատարելու հանդէպ ազգին, պարտականութիւններ, որ, վերջի հաշուին, ինձ համար, իմ շահերը պաշտպանելու համար պիտի կատարեմ:

Տարբեր ազգեր (իսկ ազգերի ներսում՝ տարբեր հատուածներ) տարբեր չափ, աւելի կամ պակաս, օժտուած են ազգային գիտակցութիւնով: Բայց գիտակցութեան մի որոշ նուազագոյն չափ բացարձակապէս անհրաժեշտ է ազգ կազմելու ու պահելու համար: Առանց գիտակցութեան՝ ազգը լրիւ ու ամբողջացած չէ, թէեւ ունենայ առարկայական բոլոր տուեալները ազգային միութիւն կազմելու համար:

Եւ որքան աւելի բարձր է գիտակցութիւնը, այնքան աւելի ամուր, կայուն ու կենսունակ է ազգը:

Քաղաքակրթութեան խնդիր է սա. ընդհանուր առմամբ, որքան բարձր է մի ազգի քաղաքակրթութիւնը, այնքան բարձր է եւ նրա ազգային գիտակցութիւնը:

Ապա նկատուած (ու տեսականօրէն միանգամայն հասկանալի) երեւոյթ է, որ փորձանքի կամ մեծ վտանգի ժամին առանձին ուժգնութեամբ արթնանում է ու լարւում ազգային գիտակցութիւնը (կամ բնազդը, որ ուրիշ բան չէ, ի հարկէ, քան ժառանգած անգիտակից գիտակցութիւն) եւ որ փոքր, թոյլ, մշտական սպառնալիքի տակ գտնուող ազգերի գիտակցութիւնը շարունակ արթուն է, շարունակ լարուած, նրբազգաց ու դիւրագրգիռ:

Մեծ ու ապահով ազգերը (անգլիացիները, գերմանացիները, ռուսները) յաճախ չեն հասկանում, փոքրերին ու շօվինիզմ (ազգամոլութիւն) եւ անուանում այնպիսի երեւոյթներ, որոնք, փոքրերի վտանգուած վիճակի մէջ, ազգային առողջ բնազդի արտայայտութիւններ են միայն:

Լեհերը նախկին Ռուսաստանում բոյկոտի էին ենթարկել պետական լեզուն. առանց ծայրահեղ անհրաժեշտութեան, չէին խօսում ու չէին կարդում ռուսերէն: Հայերը խեթ աչքով էին նայում, եթէ իրենցից մէկը ամուսնանում էր ռուսի հետ ու ապտակով էին պատասխանում «արմեաշկա» բառին: Հրեաները մի լռելային, աներեւոյթ ու անմարմին միութիւն էին կազմած փախադարձ օգնութեան համար եւ ուր կարողանում էին՝ խեղդում էին անխնայօրէն ոչ-հրեաների մրցակցութիւնը: Ուրկրայնացիները Կիեւում կամ Խարկովում չէին գնում ռուսական թատրոն, մալօռօսական «սվիտկա» էին հագնում ու բեխերը երկարացրած թափում à la Շեւզենկօ…

Ուրիշ պայմանների մեջ այս արտայայտութիւնները պէտք էր որակել իբրեւ շօվինիզմ: Բայց եթե հաշուի առնել այն պետականօրէն կազմակերպուած հալածանքները, որին ենթարկուած էին ցարական Ռուսաստանում ոչ-ռուս ազգութիւնները, գնահատութիւնը արդէն տարբեր պիտի լինի:

Թիւրիմացութիւնների տեղ չտալու համար, աւելորդ չի լինի մի քիչ կանգ առնել այս խնդրի վրայ:

Անհերքելի է, որ ազգութիւնները` եւ ոչ միայն թոյլերը, ճնշուածները, այլ նոյնիսկ ամէնից զօրեղները, տիրապետողները` ազատ չեն շօվինիզմից: Շօվինիզմը ազգային ինքնագիտակցութան, ինքնագնահատման ու ինքնայարգանքի այլասերուած, չափազանցուած ու հիւանդոտ արտայայտութիւնն է, նրա ծաղրանկարը: Առօրէայ կեանքում արտայայտւում է զանազան մանր-մունր, համեմատաբար անմեղ ու յաճախ զաւեշտական երեւոյթների մէջ: Բայց պատահում է, որ ընդունում է այնպիսի այլանդակ, վայրենի ու նոյնիսկ ոճային չափեր ու ձեւեր, որ իրաւացիօրէն զզուանք ու զայրոյթ է յարուցանում:

Ի դէպ նկատեմ, որ սա առիթ է տուել չակերտների մէջ առնել, ծաղրել ու անարգանքի առարկայ անել այնպիսի բարձրարժէք գաղափարներ, ինչպիսի են ազգասիրութիւնն ու հայրենասիրութիւնը:

Պէտք է տարբերել շօվինիզմը ազգային գիտակցութիւնից ու նրա առողջ արտայայտութիւններից, պէտք է կարողանալ որոշել, թէ տուեալ պայմանների մէջ որտե՞ղ է վերջանում «ազգասիրութիւնը» եւ որտեղի՞ց սկսւում «ազգամոլութիւնը»:

Շատ էլ հեշտ բան չէ սա. իրեն անկեղծօրէն «ազգասէր» միայն համարողը յաճախ ընկնում է վայրենի շօվինիզմի մէջ, ինչպէս եւ դրան հակառակ շօվինիզմից վախեցողը յաճախ խեղդում է իր մէջ ազգային ամենէն առողջ բնազդներն անգամ:

Ընդգծեցի՝ տուեալ պայմանների մէջ, որովհետեւ ընդհանուր նորմաներ չկան եւ ամէն մի կոնկրէտ դրութիւն առաջադրում է ազգին յատուկ պահանջներ ու հարկադրում է յատուկ ընթացք (օրինակ՝ մեծ տագնապների, պատերազմի, ապստամբութեան կամ յեղափոխութեան ընթացքում ազգային գիտակցութիւնը չի կարող սահմանափակուել նոյն արտայայտութիւններով, ինչ ունենալու է խաղաղ ժամանակ):

Բայց որքան էլ դժուար լինի գիծ քաշել «ազգասիրութեան» ու «ազգամոլութեան» միջեւ, սահմանները այնուամենայնիւ գոյությիւն ունեն եւ «սէրն» ու «մոլութիւնը» տարբեր բաներ են, ճիշդ այնպէս, ինչպէս տարբեր են որեւէ օրգանիզմի առողջ ու հիւանդ վիճակը, թէեւ շատ էլ դիւրին չէ գծել այն սահմանը,  որը բաժանում է առողջութիւնը հիւանդութիւնից:

Մարդու սիրտը անընդհատ բաբախում է եւ պէտք է որ բաբախի, որպէսզի մարդը կարողանայ ապրել: Բայց եթէ սրտի բաբախումը, նրա ուժգնութիւնն ու արագութիւնը, անցնում է որոշ չափերից դէնը, նա ինքը դառնում է սպառնալիք կեանքի համար:

Ո՞րն է նորմալը, առողջը: Դա կախուած է օրգանիզմից եւ նրա գոյութեան պայմաններից: Երեխայի կամ կնոջ օրգանիզմը պահանջում է տարբեր արագութեան բաբախում, այր մարդուն կամ ծերինը՝ տարբեր: Յետոյ՝ միեւնոյն մարդը, երբ հանգիստ քնած է անկողնում, ուրիշ զարկերակ ունի, քան այն ժամանակ, երբ վազում է սարն ի վեր կամ ձմրան ցուրտին փայտ է կոտրում: Այս եւ շատ ուրիշ հանգամանքներ հաշուի է առնում ուշադիր բժիշկը, երբ փորձ է անում զարկերակով որոշելու մարդու առողջական վիճակը: Նոյն զարկերակը, տարբեր պայմաններում, տարբեր պիտի մեկնուի:

Սեռային յուզումը քսան տարեկան երիտասարդի համար բնախօսական երեւոյթ է, առողջ վիճակի նշան: Բայց եթէ նոյն յուզումը ունենում է ութ տարեկան երեխան՝ դա արդէն հիւանդութիւն է:

Երբ շունը ժանիքներն է ցոյց տալիս, մռնչում է սպառնալի ու չի թողնում, որ կատուն մօտենայ այն անկիւնին, ուր պառկած են իր նորածին լակոտները կամ պահած է իր ուտեստը, սա կենսական առողջ բնազդ է, առանց որի շունը չի կարող պահպանել իր ու իր սերունդի գոյութիւնը: Բայց եթէ նոյն շունը, փրփուրը բերանին, վազում է փողոցներով ու կծում ամէն պատահողին անխտիր, սա արդէն կատաղութեան հիւանդութիւն է:

Ազգային գիտակցութինն ու սրանից անհրաժեշտօրէն բխող ազգասիրութիւնը՝ ազգերի ֆիզիոլոգիան (բնախօսութիւնը) է, առողջ կեանքի հետեւանք ու պայման: Շօվինիզմը՝ նրանց պատալոգիան, հիւանդաբանութիւն է, հիւանդ վիճակի արտայայտութիւն:

Շօվինիզմը բացասական երեւոյթ է ոչ միայն միջազգային փոխյարաբերութիւնների ու մարդկային համակենակցութեան տեսակէտից, այլ նաեւ զուտ ազգային կեանքի համար:

Ապրելու ու բարգավաճելու համար ազգերը կարիք ունեն փոխադարձ օգնութեան ու բարեացակամ համագործակցութեան, ճիշդ այնպէս, ինչպէս անհատները կարիք ունեն ազգային օգնութեան: Մարդկութիւնը ազգերի հաւաքականութիւն է: Շօվինիզմը՝ ազգային ինքնայարգանքի ու ազգային եսապաշտութեան այդ հիւանդոտ արտայայտութիւնը, անկարելի է անում կամ շատ դժարացնում ազգերի համակենակցութիւնը եւ դրանով իսկ մեծապէս վնասում ազգային շահերին:

Հայը կարող է այսօր ծանր վէճ ունենալ ու զէնքով ընդհարուիլ թուրքի, քուրդի, թաթարի կամ վրացու հետ: Բնական է, որ կռուի ընթացքում նա սնուցանի ու բորբոքի իր սրտի մէջ թշնամական զգացումներ հակառակորդի հանդէպ: Բնական է, անխուսափելի, մասամբ իսկ անհրաժեշտ, որ կռուի ընթացքում աչառու եւ կողմնապահ լինի, գերագնահատի իր պահանջների արդարութիւնն ու հակառակորդի անիրաւութիւնը, վերագրի իրեն չափազանցուած առաքինութիւններ, իսկ հակառակորդին՝ ամէն տեսակ արատներ ու ոճիրներ, ինքնաներշնչի զայրոյթի, բարկութեան, ատելութեան ու վրիժառութեան զգացմունքներ… Բայց եթէ այդ հոգեկան կացութիւնը դառնում է տեւողական եւ կռուի շրջանից էլ դուրս չի փոխարինւում աւելի զգաստ, համբերատար, արդարացի ու գիտակից վերաբերմունքի, ազգը լրջօրէն հիւանդ է: Այլեւս գիտակցութիւնն ու առողջ եսասիրութիւնը չեն, որ խօսում են նրա մէջ, այլ՝ թունաւորուած հոգին ու կոյր եսամոլութիւնը:

Բայց այն հանգամանքը, որ որոշ պայմանների մէջ ազգային գիտակցութիւնը կարող է այլասերուել, ստանալ այնպիսի չափեր ու ձեւեր, որ շատ վտանգաւոր են ի՛ր իսկ շահերի տեսակէտից, այս հանգամանքը չի կարող նսեմացնել ինքնագիտակցութեան բարձր արժէքը: Իր գոյութիւնը պահպանելու, դրութիւնը ամրացնելու, զօրանալու ու առաջադիմելու համար, ազգը պէտք է գիտակցի իրեն, պէտք է գնահատի իր արժանիքները, սէր ու յարգանք ունենայ իր անհատականութեան հանդէպ, ճանաչի իր շահերն ու իրաւունքները եւ պատրաստ լինի ինքնապաշտպանութեան:

Ազգերը, ինչպէս եւ ամէն ուրիշ կարգի հաւաքականութիւններ ու ընկերային միութիւններ կամ անհատ օրգանիզմներ մրցման մէջ են իրար հետ, մղում են յաւիտենական կռիւ գոյութեան համար (մի բան որ բնաւ չի հակասում համագործակցութեան սկզբունքին, այլ միայն լրացնում է այն եւ տարբեր ձեւի արտայայտութիւն է նոյն բնախօսական ու սոցիոլոգիական օրէնքի): Այդ մրցման մէջ չկորսուելու, իր անհատականութիւնը պաշտպանելու ու փրկելու համար, ազգը պէտք է զինուած լինի գիտակցութիւնով:

Գիտակցութիւնը չի կարող գոյանալ ոչնչից ու ոչնչից ազգ ստեղծել: Հետեւապէս, սխալ է՝ թէ ազգը ինքնագիտակցութիւն է միայն, subjectif (ենթակայական) երեւոյթ, ազգայնօրէն մտածելու ու զգալու եղանակ: Բայց ճիշդ է, որ գիտակցութիւնը ազգ կազմող, լրացնող ու ամրացնող պայմաններից մէկն է:

Ակներեւ է ու անվիճելի, որ կենսունակ ու զօրեղ լինելու համար ազգին հարկաւոր են որոշ առարկայական տուեալներ, թուային մեծութիւն, յաջող աշխարագրական դիրք, պատմական հարուստ անցեալ, պետական կազմ, քաղաքակրթութիւն, բնական հարստութիւններ, ստեղծագործելու միջոցներ ու կարողութիւն եւայլն: Բայց անհերքելի է նաեւ, որ այս բոլորը օգտագործելու համար պէտք է գիտակցութիւն:

Տարերային մղումներն ու հաւաքական բնազդը, որքան էլ մեծ լինի նրանց դերը հանրային կեանքի մէջ, չեն կարող, այնուամենայնիւ, փոխարինել գիտակցութիւնը: Գոյութեան կռուի մէջ յաջողելու համար, ամէն մի հաւաքականութիւն պէտք է լինի կազմակերպուած: Եւ հաւաքականութեան փաստը ինքնըստինքեան ապացոյց է արդէն, որ կայ ինչ որ կազմակերպութիւն. առանց սրան անհատները չեն կարող կենակցել միութեան մէջ:

Որքան զօրեղ է կազմակերպութիւնը, այնքան զօրեղ է՝ հաւասար պայմանների մէջ՝ ինքը հաւաքականութիւնը: Իսկ կազմակերպութիւնը զօրեղ է այնքան, որքան բարձր է հաւաքական գիտակցութիւնը:

Մրջիւնների հասարակութիւնը ունի շատ կուռ կազմակերպութիւն: Բայց գիտակցութեան պակասի հետեւանքով, մրջիւնային կազմակերպութիւնը ձուլուած է անշարժ (կամ ծայր աստիճան դանդաղաշարժ) ձեւերի մէջ, չունի հարկաւոր ճկունութիւն, հեռատեսութիւն, ինքնապաշտպանութեան բազմազան ձեւեր եւ ենթակայ է ամէն մի պատահարի. մի քիչ խիստ կամ երկարատեւ ձմեռ, մի քիչ անձրեւային գարուն, մի համաճարակ, երեխայի չարութիւնը, հողագործի գութանը կամ անցորդի կօշիկը՝ կարող են յանկարծակի վերջակէտ դնել հասարակութեան կեանքին: Եւ եթէ մրջիւնները այնուամենայնիւ ապրում են, դա պէտք է բացատրել արագ աճելու ընդունակութիւնով՝ ինքնապաշտպանութեան մի միջոց, որ յատուկ է թոյլ ու անզէն հասարակութիւններին:

Մարդկային ընկերութիւններն էլ՝ իրենց ծագման շրջանում տարերային բնոյթ են ունեցել, հետեւանք են եղել հաւաքական բնազդի: Բայց նրանք էապէս տարբերւում են մրջիւնայիններից, որովհետեւ մարդը ընդունակ է, աւելի կամ պակաս չափերով, բայց յամենայն դէպս շատ աւելի քան մրջիւնը, գիտակցութիւն մտցնելու իր անհատական ու ընկերային կեանքի մէջ, անդրադառնալու երեւոյթների վրայ, դատելու, ընտրելու, ծրագրելու, միջոցներ գտնելու եւ իրականացնելու այն, ինչ որ ինքը համարում է ցանակալի ու կարելի իր համար:

Գիտակցօրէն չէ, ի հարկէ, որ կազմուել են ազգերը, դա կատարուել է անկախ համազգակիցների դիտաւորութիւններից ու կամքից: Գիտակցութիւնը ինքը հետեւանք է արդէն կատարուած փաստի, աւելի ճիշդ՝ կատարուելիք փաստի հասունացած դրութեան: Ազգային առարկայական տարրերը (ամբողջովին կամ մեծ չափերով) գոյութիւն են ունեցել արդէն, երբ արթնացել է գիտակցութիւնը: Բայց գիտակցութիւնը՝ ասպարէզ բերելով ցանկութեան ու կամքի տարրերը՝ մի նոր ու վճռական զարկ է տուել, ձեւի մէջ է դրել, շաղկապել ու ամբողջացրել է ազգային կառուցվածքը:

***

Կարծում են, որ այժմ՝ այսքան երկար որոնումներից յետոյ կարող ենք արդէն փորձել պատասխան տալու մեր հիմնական հարցին, թէ ինչ է ազգը:

Ազգը մարդկային մի ինքնատիպ խմբակցութիւն է, հաւաքական (collectif) միութիւն, որի անդամները՝ ազգ կազմող մարդիկ կապուած են իրար հետ ու իրար մէջ.

ա) Մասամբ ցեղային կապերով (ընդհանուր ծագում, արիւնակցութիւն, ազգակցութիւն),

բ) Մասամբ պետական կապերով (ներկայում կամ անցեալում, պետութեան ներսը կամ պետութիւնից դուրս, բայց միշտ նեցուկ ունենալով զայն),

գ) Մասամբ տերիտորիալ կապերով (երկրային, աշխարհագրական ընդհանրութիւն),

դ) Մասամբ կրօնական կապերով (դաւանանքի, եկեղեցական կազմակերպութեան ընդհանրութիւն),

ե) Մասամբ ու գլխաւորապէս լեզուային կապերով (լեզուային միութիւն),

զ) Մասամբ քաղաքական ու ամբողջովին ազգային պատմութիւնով (ընդհանուր անցեալ ու այդ անցեալի կենդանի յիշողութիւններ, ընդհանուր յաջողութիւններ ու տառապանքներ, պատմական հաստատութիւններ ու աւանդութիւններ),

է) Մասամբ կենցաղային կապերով (ընդհանուր նիստ ու կաց, սովորութիւններ, վարքեր ու բարքեր, բարոյահսկողութիւն ու իրաւահասկացողութիւն, ընտանեկան ու հանրային փոխյարաբերութիւններ):

Այս կապերը ծնունդ են տալիս մի ուրոյն մարդկային տիպի՝ ֆիզիքական ու հոգեկան, ապա ծնունդ են տալիս նաեւ մի ուրոյն մշակոյթի՝ ազգային մշակոյթի (յատկապէս՝ գեղարուեստի, որ գերազանցօրէն ազգային ստեղծագործութիւն է):

Ֆիզիքական ու հոգեկան առանձնայատկութիւնների ընդհանրութիւնը, երկրային ու պետական կապերը, կենցաղային նմանութիւնն ու մշակոյթի նոյնութիւնը, ընդհանուր ապրումներն ու ընդհանուր վիճակá անցեալում ու ներկայում՝ սրանք ծնունդ են տալիս փոխադարձ հասկացողութեան, մօտիկութեան ու մի առանձին մտերմութեան՝ ազգ կազմող մարդկանց միջեւ. ապա ծնունդ են տալիս ազգային ինքնագիտակցութեան, փոխադարձ կապերի, իրաւունքների ու պարտականութիւնների ճանաչման, ձգտումների, ցանկութիւնների, կարիքների ու պահանջների ընդհանրութեան:

Ահա թէ ինչ է ազգը:

Բացատրութիւնը մի քիչ երկար է ու ոչ ցանակալի չափով որոշակի, բայց երեւոյթի բարդ էութիւնը թոյլ չի տալիս ամփոփելու այն՝ մի սեղմ ու կտրուկ ֆորմիւլի մէջ:

Ազգը պատմա-մշակութային երեւոյթ է, ազգային միութիւնը՝ պատմա-մշակութային կապակցութիւն:

Վերջի հաշուին՝ մշակոյթն է, որ ժողովուրդներից ազգեր է ստեղծում, բաժանում է մարդկութիւնը տարբեր ազգութիւնների եւ միացնում է մարդկանց ազգութիւնների մէջ: