ԳլխավորՄի կտոր գիրք

«Վերջին ուսուցիչը». Վարդգես Պետրոսյան

Դպրոց Վանաձորում

Ներկայացնում ենք հատվածներ Վարդգես Պետրոսյանի «Վերջին ուսուցիչը» վիպակից։

***

Գարնանային սովորական առավոտ էր։ Երկինքը մաքուր էր, բաց կապույտ մանուշակների գույնի։ Կարելի էր հուսալ արևոտ, զնգուն ևս մի օր․․․

Բայց երկնքի այն փոքրիկ հատվածում (երևի մի հազար, երկու հազար քառակուսի մետր), որի տակ Մովսես Խորենացու անվան դպրոցն էր, ահա այդ հատվածում՝ նույն առավոտյան մուգ թանաքագույն ամպեր կատակվեցին, կայծակ ճայթեց և, իհարկե, տեղաց կարկուտ։ Այս ամենն, իհարկե, փոխաբերական առումով, իրականում դպրոցի օրն էլ սկսկսվեց սովորականի պես, բայց երկրորդ, մանավանդ երրորդ դասամիջոցին միջանցքներում, դասասենյակներում միջանցիկ քամու պես սկսեցին վզվզալ զանազան պատմություններ՝ դրանց հավաքական անունը դպրոցական բանահյուսություն է։ Այդ բանահյուսության ժանրերից են՝ երգը, սրամտությունը, անեկդոտը և, իհարկե, առասպելը։

Ըստ առասպելի հիմնական տարբերակի՝ նախորդ օրը, դասերից հետո, 10֊րդ «բ» դասարանում տղաների մի խումբ կատաղի «կայֆ» է արել, որի գագաթնակետը եղել է Մարի Մելիքյանի պարը սեղանի վրա։ Պարելու հետ միասին, ինչպես հաստատում է առասպելը, Մարին աստիճանաբար ազատվել է իր բոլոր, հասկանո՞ւմ եք, բոլոր զգեստներից։ Եվ ահա այն ճգնաժամային պահին, երբ Մարին պարելիս է եղել իր նախամայր Եվայի հանդերձանքով, դասարանի դուռը անսպասելիորեն բացել է քիմիայի դասատու Սոնա Միքայելյանը։ Այստեղ առասպելը ճյուղավորվում է։ Ըստ մի տարբերակի՝ քիմիայի ուսուցչուհուն տեսնելով, տղաները դուրս են փախել պատուհաններից (թեպետ 10-րդ «բ» դասարանը երկրորդ հարկում է), և Մարին մնացել է մերկ-մենակ՝ սեղանի վրա։ Մագնիտաֆոնը, բանից անտեղյակ, շարունակել է իր կատաղի երգը, և Սոնա Միքայելյանը, չկարողանալով լռեցնել անամոթին, պարզապես վերցրել և հատակին է խփել անմեղ գործիքը, որն, ի դեպ, արժե երեք հարյուր հիսուն ռուբլի նոր դրամով։

Ըստ երկրորդ տարբերակի՝ դասատուին տեսնելով, տղաները (նրանք հինգ, թե յոթ հոգի են եղել) անմիջապես կենդանի վարագույր են դարձել, ծածկել Մարիին, որը, մի քանի վայրկյան չանցած, հայտնվել է համարյա լրիվ հագնված և քաղաքավարի դիմել է քիմիայի ուսուցչին․ «Ձեզ, ինչ է, դուր չի՞ գալիս այս երաժշտությունը»։ Եվ իր ձեռքով՝ հանգիստ, քաղաքավարի անջատել է մագնիտաֆոնը։

Շարունակությունը նույնպես ճյուղավորություններ ուներ։

Ըստ առաջին տարբերակի՝ քիմիայի ուսուցչուհին սարսափելի զայրացել է, զանազան անդուրեկան խոսքեր ասել աշակերտների հասցեին։ Տղաները վիրավորանքից քարացել են, մի՞թե չեն կարող երաժշտություն լսել, այն էլ դասերից հետո։ Դասատուն նրանց ստախոս և վախկոտ է անվանել, ճչացել է, թե ինքը իր աչքերով տեսավ, որ Մարին բոլորովին մերկ էր․․․ Տղաները և Մարին այս անգամ քարացել են զարմանքից և վիրավորանքից, իսկ նրանցից մեկը՝ Արմեն Գարասեֆերյանը, ի միջի այլոց նկատել է, որ ինքը չամուսնացած մորաքույր ունի, որի աչքին, երբ նա նման ռիթմեր է լսում, անմիջապես երևում են մերկ, երիտասարդ և անպայման գեղեցիկ աղջիկներ։ Այս կծու խոսքերից հետո քիմիայի դասատուն (որն, ի դեպ, ամուսնացած չէ՝ դա հանկարծ հիշեցին ամենքը) շրխկացնում է դուռը և գնում, ոչ, ուղղակի վազում դիրեկտորի առանձնասենյակի ուղղությամբ։

Պատմում են նաև ուրիշ շարունակություն՝ դասատուն պնդում է, որ աշակերտները անմիջապես պետք է ներկայանան դիրեկտորին, այս պահանջին Մարին պատասխանում է, թե քիչ առաջ ընկեր Սահակ Վանունին մեքենա նստեց և գնաց, հավանորեն տուն և, միաժամանակ, տեղյակ է պահում, որ իրենց դասղեկը ոչ թե․․․ այլ Արամ Սանոյանն էր, որն, ինչպես ամենքը գիտեն, երկու շաբաթ առաջ հանկարծամահ եղավ։ Այնուհետև աշակերտները հանգիստ, անշտապ՝ իբր հավաքել են նստարանների վրա անփույթ թափթփված գրքերը, տետրերը և երգելով, այո, այո, երգելով գնացել են փողոց, իսկ քիմիայի դասատուն, որն, ի դեպ, 10֊րդ «բ» դասարանում դասեր չունի, շփոթված, զայրացած մտել է ուսուցչանոց, այնտեղից՝ դիրեկտորի առանձնասենյակը, հավանորեն, Սահակ Վանունուն զանգահարելու․ ․ ․

***

Վահան Մամյանն այդ օրը արթնացավ մի տեսակ հոգնած, գլխացավով։ Նա երկար սափրվում էր, հետո մանրմասն արդուկեց կապույտ վերնաշապիկը, բավակակ, կասկածանքով ընտրեց փողկապը, հետո սուրճ եփեց, որը շատ դառը ստացվեց։

Ուզեց նախաճաշել, բացեց սառնարանը, նայեց պարունակությանը, ամեն բան կա, բայդ ծածկեց դուռը, մի բաժակ էլ սուրճ խմեց, ծխեց երկար։ Ի՞նչ է սպասում իրեն նոր դպրոցում, այն էլ՝ տարեվերջին։ Գուցե ավելի ճիշտ էր չշտապել, համբերել մի քանի ամիս և դպրոց մտնել սեպտեմբերի՞ն․․․ Քույրը, որ նույնպես մանկավարժ է, այդ խորհուրդն է պնդում, ինքն էլ հակված էր, բայց միայն տասն օր կարողացավ հարմարվել իր, այսպես ասած բացարձակ ազատությանը։

Առավոտյան միշտ վեր էր կենում ժամը յոթին, իրեն թվում էր՝ դպրոցական զանգի ձայնն է։ Արթնանում էր, իսկ զանգը շարունակում էր հնչել անասելի տխրությամբ, չգիտեր ինչ անել։ Կարդում էր, շախմատ էր խաղում՝ ինքն իր հետ, միացնում էր հեռուստացույցը, երբեմն զանգահարում էր ընկերներին․ «Գնացել է աշխատանքի»,— ասում էին տնից։ Աշխատանքի վայր չէր զանգահարում։ Մի խոսքով, գնաց ժողկրթբաժին, առաջարկեցին Խորենացու անվան դպրոցը, որտեղ սրտի կաթվածից հանկարծամահ էր եղել գրականության ուսուցիչր։ Ժամերը շատ չէին, միայն մեկ դասարանում, հանկարծամահ եղած ուսուցիչը թոշակի անցած մարդ էր, պարապում էր միայն դպրոցից չկտրվելու համար։ Առայժմ աշխատեք,— ասացին,— սեպտեմբերին երևի կկարգավորվի, Ժամեր կլինեն։

Ականջների մեջ ձայնագրվել-մնացել էր վերջին զրույցը իր՝ այսօր արդեն նախկին, դիրեկտորի հետ․

«Հասկացեք, գրականությանը առարկաներից մեկն է, ինչպես թվաբանությունը, քիմիան, ինչպես․․․ ֆիզկուլտուրան, այո, այո․․․»։
«Չէ՞ որ դուք նույնպես գրականության ուսուցիչ եք»։
«Եվ վատ ուսուցիչ չեմ․ ես գիտելիքներ եմ տալիս երեխաներին։ Ես ծրագրային նյութն եմ խորացնում, իմ սաները բուհ են ընդունվում։ Ես քանի անգամ եմ գլխի 6 ընկել, թե այս տարի ինչ թեմաներով շարադրություն կտան բուհերում, գլխի եմ ընկել և այդ հեղինակներն եմ խորացրել։ Ես նրանց առարկա եմ սովորեցնում»։

«Գրականությունն առարկա չէ։ Գրականություն անհնար է սովորեցնել։ Ես դա չեմ համարում ուսուցչի խնդիրը»։
«Ես կխելագարվեմ, Մամյան»։
«Զգույշ, աննկատ՝ մենք պիտի օգնենք պատանուն, որ նա զգա բուն գրականությունը, ոչ թե սերտի գրողի կենսագրությունը, ոչ թե շարադրությունն արտագրի զանազան դասագրքերից, այլ կարողանա իր սեփական աչքերով հայտնաբերել գրողին, հասկանալ նրա գիրքը։ Գրականությունը բոլորին է պետք և ոչ թե միայն նրան, ով բանասեր է դառնալու, բոլորին և ոչ թե միայն նրան, որը որևէ բուհ է ընդունվելու կամ, կներեք, խցկվելու»։

«Դու կասկածու՞մ ես մեր դրած թվանշաններին»։

«Ես գրականությունից թվանշան չէի դնի»։

«Դու ուզում ես քայքայե՞լ դպրոցը, Մամյան»։

«Այդ բանն անելու համար ես չափից դուրս շատ եմ սիրում դպրոցը։ Դպրոցն իմ աշխատանքի վայրը չէ, իմ կյանքն է»։
«Սի խոսքով․ մեր դպրոցի Դոն Կիխոտն ես»։
«Դոստոևսկին «Դոն Կիխոտը»–ը համարում էր ամենակարևոր գիրքը, որ պիտի կարդա ամեն մի պատանի»։
«Ո՞վ»։
«Դոստոևսկին»։
««Դոն Կիխոտը» մենք էլ ենք կարդացել, ֆանտազյոր էր, հողմաղացների դեմ կռվող, մենք գործնական մարդիկ պիտի դաստիարակենք, գործ-նա-կան»։

***

Մամյանը հասկացավ․ Վանունին ինքն իրեն է նախապատրաստում վաղվա վճռական քայլին, նա ուզում է այսօրվանից իսկ ինքն իրեն թշնամացնել իր աշակերտների հետ, որոնց, երևի, սիրում է։ Նա ինքն է ուզում իրեն գրգռել նրանց դեմ, կատարված դեպքի անորոշ ճշմարտությանը գումարելով հազար ու մի ուրիշ դառնություն։

― Ախ, մանկավարժության աստված, ինչ դարձրինք քո տաճարը, երեխաներին ինչպես նստեցրինք մեր գլխներին․ օ՜, ինչ զարգացած են, ինչ համարձակ են մտածում, ֆլան-ֆստա՜ն։ Գիտատեխնիկական հեղափոխության, վաղ ակսելերացիա, պլյուս՝ այսօրվա ուսուցիչների, իբր, անկարողությունը՝ նրանց տիեզերական հարցասիրությանը պատասխանելու առումով։ Եվ աշակերտները դա գիտեն՝ թերթերում գրում են, հեռուստացույցով ամբողջ օրր խոսում են, ինչպե՞ս չիմանան․— Տեսեք, թե ինչ սերունդ է՝ խելոք, զարգացած, գլուխները լիքը ինֆորմացիա․․․ Մեկմեկ գլուխդ կորցնում ես․ չի՞ լինի, որ մենք աշակերտ դառնանք, և նրանք մեզ դաս 33 տան։ Ականջդ կանչի, Մովսես Խորենացի, հիշում եք չէ՞․ «Աշակերտներդ սովորելու մեջ ծույլ, սովորեցնելու մեջ փութաջան․․․»։ Վաղվանից մեր գրքերը, տետրերը հավաքենք, դասի գանք, նստենք նրանց տեղը։ Կարծում ես կզարմանա՞ն։ Եվ գիտե՞ք, թե մեզ ինչ դասեր կտան․․․

— Ես գուցե գնամ,— ասաց Մամյանը,— շարադրություն եմ ավել, տասներկու րոպեից զանգը կլինի․․․

— Շարադրությո՞ւն։ Նրանց թելադրություն է պետք, ոչ թե շարադրություն։ Թեման ի՞նչ է։ Մամյանը մի պահ կարկամեց․ իրենց այս զրույցը և շարադրության թեմա՞ն․ դիրեկտորը երևի գոհ չպիտի մնա։

— Ազատ թեմա է։

— Ազատ, ազատ։ Շատ չե՞ն այդ ազատությունները։ Թելադրություն է պետք տալ նրանց, Մամյան, որ տեքստը մեր ձեռքին լինի։ Թե֊լա֊դը-րու-թյուն։ Նրանք են մեզ թելադրողը, այնինչ, մեր ասածը պիտի գրեն և ոչ թե՝ ինչ ուզում են։ Իսկ դուք՝ շարադրություն, այն էլ ազատ։

— Ուզում եմ պարզապես ճանաչել ով ինչ է։ Ես, ախր, նրանց բոլորովին չգիտեմ։ Առաջարկել եմ, որ գրեն իրենց մասին, ի՞նչ կուզենային, եթե ամեն բան հնարավոր լիներ․․․ Հետո խնդրել եմ անկեղծորեն գրել, թե որ առարկան են սիրում ամենից շատ և որը չեն սիրում․․․ ամենից շատ։ Սահակ Վանունին սրտանց ծիծաղեց․

— Հոգինե՞րն ես քրքրում։ Եթե ամեն բան հնարավոր լիներ, նրանք նախ և առաջ երևի կուզենային փակել դպրոցները և ինձ ու քեզ քշել թոշակի։

Վանունուն ջղայնացնում էին մարդկանց տարբեբությունները։ Թվաբանության նախկին դասատուն շատ կուզենար գործ ունենալ միջին աշակերտի, միջին դասատուի հետ։ Հնարավոր լիներ սրանց գումարել-բաժանել և քանորդում ստանալ այդ միջինը, թե չէ՝ ամեն մեկի բնավորությունը նրան մի իսկական ջունգլի էր թվում, 34 կարո՞ղ ես, գտիր ճանապարհը․․․ Վահան Մամյանը երևի այդ ճանապարհներն է որոնում։ Աստված իր հետ, բայց մինչև գտնի, մտածում էր Վանունին, այդ ջունգլիներում հանկարծ չուտե՞ն նրան, իրեն էլ հետը․․․

***

Նրանք տուն էին գնում դպրոցից։ Երկուսին էլ տունը չէր ձգում։ Սոնան ջղագրգիռ էր ու մտախոհ, չէր կարողանում որոշել՝ գտնի՞ Մարիին, թե՞․․․ խորհրդակցել Մամյանի հետ։ Նա կասի՝ անպայման, նա կուրախանա։ Իսկ եթե այս անգամ Մարին չուզենա լսել իրեն, կկարողանա դիմանալ այդ վիրավորանքին․․․

— Դու բոլոր դեպքերի համար արդարացում ունես։ Նախանձում եմ։

— Արդարացում չէ, բացատրություն։

Նրանք մտան սրճարան։ Սուրճը դառն էր ու հաճելի։

— Բախտ բացել գիտե՞ս, Սոնա։

Ժպտաց, տարօրինակ մարդ է այս Մամյանը։ Մամյանը խառնում է իր հաշիվները, իրեն զրկում որոշակիությունից, կտրուկ և վճռական եզրակացություններից։ Առաջ ինքը գիտեր կյանքի շատ երևույթների բանաձևը, հիմա տատանվում է։ Երեկ Դանիելյանն էլ խայթեց․ «Մամյան, դու ամենքիս բանաստեղծ ես դարձնելու»։ «Չի կարելի լինել մաթեմատիկոս,— ասաց Մամյանը,— առանց մի քիչ բանաստեղծ լինելու։ Ես չեմ ասել, քո հանճարեղ կոլեգաներից մեկն է ասել, անունը չեմ հիշում։ Պարզապես պիտի վախենալ սխալվելուց․ մանկավարժի գործը դաշտը ականներից մաքրողի նման է, մի անգամ սխալվում են և վերջ»։ Ո՞վ է այս մարդը, ամեն անգամ խոսում են դպրոցից, աշակերտներից, գրականությունից, քիմիայից, բայց երևի սա անձնական կյանք էլ ունի, չէ՞։

— Սիրո մեծ տեսաբան ես, Վահան, իսկ երբևէ, իրոք, սիրահարվե՞լ ես․․․

Սոնան գիտեր, որ նա մենակ է ապրում, բաժանվա՞ծ է, կի՞նը չկա կամ գուցե չի՞ ամուսնացել։ Սեփական հարցը գնգաց նրա ականջներում․ ինչո՞ւ է խցկվում այս մարդու հոգու մեջ, ո՞ր իրավունքով։ Առանց դուռը թակելու, առանց բանալիի․․․

— Դպրոցում սովորելիս սիրահարվել եմ։ Եվ շատ թունդ,— ասաց Մամյանը։― Դպրոցում, երևի հարյուր տարի առաջ։ Հետո՞․․․ Անհետաքրքիր մարդ եմ երևի աղջիկների համար։ Իսկ երեսունհինգից հետո սկսեցի վախենալ։ Տասնյոթ֊քսան տարեկանում աղջկա մերժումը արկած է, նույնիսկ հետաքրքիր, եթե վիրահատություն է, ապա՝ շատ֊շատ կույր աղիքի։ Ծեր հոգու վերքերը չեն սպիանում։

— Կներեք,― շփոթվեց Սոնան,— կանացի անխելք հարց էր․․․

Նրանք ևս մի-մի գավաթ սուրճ խմեցին, երկար, տխուր նայեցին սրճարանի առաջ, ջրավազանի մեջ լողացող երեխաների երամներին, ունկնդրեցին նրանց ժխորը, ասացին ևս մի քանի բառ («ո՞ւր ես գնալու արձակուրդին», «չգիտեմ», «դո՞ւ», «տեսնենք»), չխոսեցին մանավանդ երեխաների մասին, որովհետև հենց նրանց մասին էին մտածում։

― Բախտս չբացեցիր,— երբ վեր էին կենում, դժգոհեց Մամյանը։

– Գիտե՞ս, ես հավատում եմ սուրճի բաժակին։ Մի ծիծաղիր։

Բաժանվեցին կանգառում․ ամեն մեկն ապրում էր քաղաքի մի ծայրում, որտեղ, ամեն օրվա պես, հավատարիմ սպասում էր մի տաք, փափուկ մենակություն, որ կոչվում է անձնական կյանք։

— Մինչև վաղը։

— Մինչև վաղը։

Comment here