Ներկայացնում ենք հատվածներ արձակագիր Արամ Պաչյանի «Եթե սա գրող է» նոր լույս տեսած գրքից։
***
Հայրս հետհիվանդանոցային կազդուրման ու հանգստի համար իր հիվանդներին ուղարկում էր Երևան՝ մեր տուն: Նրանք մեզ հետ կենում էին, կիսում մեր սակավ օրը, նավթալամպի գունատ լույսը, սուխոյ սպիրտով եփած գարեհատիկ սուրճը, մատնաքաշ հացը, վառարանի պաղ տաքությունը: Հայրիկի հիվանդները գալիս էին լուռ, լուռ անկողին էին մտնում, լուռ ապաքինվում էին, գնում էին լուռ – լուռ զոհվում: Ես ատում էին նրանց, չէի ուզում, որ գան: Ես ատում էի նրանց, որովհետև եթե գալիս էին, նշանակում էր՝ գնալու են: Ատում էի նրանց, որովհետև եթե նրանք ապրում էին, նշանակում էր՝ զոհվելու են: Ատում էի, որովհետև եթե նրանք գոյություն ունեին, նշանակում էր՝ գոյություն ունեն նաև նրանց սպանող արկերն ու փամփուշտները: Ինչո՛ւ էր հայրիկն ուղարկում նրանց, ինչո՛ւ էր այնպես անում, որ կապվեմ հետները, ողջ հոգով ու սրտով սիրեմ իր հիվանդներին՝ ողջերի մեջ ամենամեռյալներին, նորից ու նորից վերապրեմ այդ մարդկանց հանդեպ իմ սիրո դատապարտվածությունը: Չէ՞ որ ես չէի ատում:
***
Ոչ ոք պատերազմից ետ չի դառնում: Առաջնագծում զոհված զինվորները ետ չեն դառնում: Հադրութ քաղաքում իրենց տանը հոշոտված խաղաղ բնակիչները՝ մայր ու որդին, ոչ մի տեղ չեն գնա, կմնան տանը – անմարմնությամբ: Նրանք, ովքեր պատերազմը վերապրում են ու վերադառնում տուն՝ չեն վերապրում և չեն վերադառնում: Պատերազմից երբեք չեն վերադառնում: Հայրիկը կյանքից հեռացավ 2017 թվականին, այն հիվանդանոցում, որտեղ աշխատել էր շուրջ քառասուն տարի: Վերակենդանացման բաժանմունքում վերջին շնչում խնդրում էր ինձ, որ իրեն տուն տանեմ:
Կյանքից հեռացած մարդը ծանոթ էր ինձ, նման էր այն մարդուն, որին մեր տանը 90-ականներին էի տեսել. նման էր այն մարդուն, որը պատերազմից չէր վերադարձել: Արևմտյան շինծու և օգտապաշտ քաղաքակիրթ աշխարհը չէր այդ մարդը, ռուսական զինագործ բռնապետության առուծախը չէր նա – մի երեխայի հայր էր՝ միլիոնավորներից մեկը, որ գնացել էր պատերազմ ու չէր վերադարձել:
***
Պրիմո Լևիի օսվենցիմյան գրքի վերնագիրը վերապահումի ստվերն է՝ «Եթե սա գրող է»: Վեպիս՝ «P/F»-ի մասին քանիցս լսել եմ՝ «Եթե սա վեպ է», «Եթե նման վեպ լինում է»: Ցաքուցրիվ սփռված բեկորներ, որոնք զուրկ են ինքնությունից, որոնք ոչ գրական են, ոչ հակագրական, ոչ մարդկային են, ոչ ապամարդկային: Իմ պնդմամբ՝ «P/F»-ի կազմին բավականին տեսանելի տառերով գրվել է՝ վեպ: Սա իմ կատակն էր, սադրանքը այն մտածողների հանդեպ, որոնք դեռ գիտեն, թե ինչպիսին պիտի լինի վեպը, ինչպիսին պիտի լինի գրականությունը, դեռ գիտեն, թե ինչ է մարդը, գիտեն, թե մարդը մարմին ունի: Իմ կողմից սա հուսահատ ու նսեմ քայլ էր և արդեն անձև, անկերպարան բանին հատկություն շնորհելու ցածր ինքնարդարացում: Ինքս ինձ մանտրայի նման կրկնում եմ՝ «Եթե սա մարմին» է, «Եթե սա վեպ» է, «Եթե սա գրող է»: Աղետից հետո կասկածի, ժխտումի ու համոզումի այս գոտեմարտում լեզուն նույնիսկ իմաստազրկվել չի կարողանում. մի բան, որ նրա մեծագույն ձեռքբերումն էր: Ես չեմ հրաժարվում պատասխանատվությունից: Ես մեղավոր եմ, որ վերջին տարիներին գրքեր գրելուց զատ՝ ոչինչ չեմ արել Արցախյան երկրորդ պատերազմը կանխելու համար. «Եթե սա գրքեր գրել է»:
***
Դու չես ուզում ապրել քո փորձառությունը, ուզում ես ապրել քո փորձառությունը, որն արդեն ապրել են: Դու կարիք ունես նույնությամբ տեսնելու այն իրավիճակները, տրամադրություններն ու մտքերը, որոնք անցյալում նույնությամբ կրկնվել են: Ուրեմն իսկապես մենակ չես, ուրեմն մենակ դու չես` մենք ենք: Գուցե միայն այսպես է հնարավոր դիմագրավել անհուսությանը, որն ականջիդ մահ է շշնջում, ասում է՝ շնորհով ու ապաշնորհությամբ դու բացառիկ ես: Փորձառության զուգորդությունը գալիս է ազատագրելու քեզ ինքդ քեզնից՝ փլուզելով եզակիության իշխանությունը բացելով անսահմանության դռները: Հիմա գիտեմ, ինչ այստեղ գրում եմ ու մտածում, ընդհանրապես ինչ գրել եմ ու մտածել, շատ անգամներ և՛ գրվել է, և՛ մտածվել: Դրանից էլ չեմ ուժատվում, ինչպես տարիներ առաջ, հակառակը՝ դրանով գնում եմ ու միանում այն ամբողջությանը, որի արդյունքն եմ:
Կապիտալիզմի համակենտրոնացման ճամբարներներում կկարողանա՞ վերապրել այն գրականությունը, որը (ձանձրալի է), (չի սպառվում), (նորաձև չէ), (Originality չէ), (հանճարեղ չէ), (անկրկնելի չէ), (ցնցող չէ), (Ան-թարգմանելի է): «Մոտ լինելով Սոնթագին»:
***
Կեսօրին խմեցի, ասեմ՝ շատ անմեղ բաներ՝ սովորական թեյ, սովորական սուրճ: Սովորական բաժակով խմելու սովորական ջուր խմեցի: Իրիկունը ոսպով սուպ եփեցի: Չկերա: Շունն էլ չէր ուտի: Ահավոր լակ էր: Կաթսան առա, տվեցի պատին: Լակից հավես նկար ստացվեց՝ ժամանակակից արվեստի գլուխգործոց: Խաբում եմ: Ուղղակի հետք էր: Չստացված ոսպով սուպի հետք: Հիշում եմ՝ մութն ընկավ, նստեցի մեքենաս, քշեցի: Ես՝ անհայրենիք բոզի վաստակս, քաղաքում ժամերով քշում էի՝ ոչ մի տեղ: Կարմիրի տակ կանգնում էի, դեղինի տակ համբերում, կանաչի տակ քշում:
***
եկած-չեկած ուզում ես թռնես ստեղից: ասում էր մի տեսակ տանջող բան կա էս քաղաքում, հա, հենց տանջող: լեննական տանջվում ես, որ տանջվես: եկա, փոշմանեցի: երևանից կորել, անհետանալ էի ուզում: փախա գյումրի: իմ պես սուտի-մուտի փախածների գտա: աջեր: ձախեր: քյառթեր: պռադվինուտիներ: դաժը այթիշնիկներ ու յոբնուտի արվեստագետներ: փախած լինելու նստեմությանս մասին գիտեի: կեղծվածքս պիտի տանեի: հիշողությունից հորինված լիմոնադի արկղը իմն էր: շրջեցի, նստեցի արկղին, նայեցի սևին, ասեցի՝ կարոտում եմ, գիտես, փախստական լինելու տարօրինակ կարոտ եմ զգում: մի տեսակ չեմ ուզում փախած լինել, ուղղակի կարոտում եմ փախստականության վիճակին, որ կորդեգրեր ինձ – բայց որդեգրումը միշտ ուրիշի ճակատագիրն է: ուրիշի ճակատագրին եմ կարոտում:
***
Առաջին հավանական զոհը մայրդ կլինի: Բայց դա էլ հոգ չէ՝ նրա հետ արդեն պայմանավորվել ես: Դուք ռուսսոյավայել դաշինք եք կնքել: Մայրդ ասել է՝ «Ոչինչ՝ կսպանես՝ կսպանես, ես իմ կյանքն ապրել եմ: Բան չկա – մահից չեմ վախենում»: Մայրդ երբեք իր կյանքը չի ունեցել, որ մի հատ էլ ապրեր ու մեռներ: Քեզ ավելի շատ վախեցնում է ոչ թե նրա մահը, այլ մահվան հանդեպ նրա անվախությունը: Հաշիվ-հաշվարկդ արել ես, վերջը սոցիալական էակ մըն ես՝ գլխիդ գալիքը պիտի իմանաս՝ կողքի դրած քիչումիչ գումար ունես, տեղը կա, դագաղի ու սգո արարողության ծախսերին ձգում ես, թեկուզ նեղվես՝ գիտես, թե ումից ես պարտքով գումար խնդրելու: Շատ էլ գործնական ես, նույնիսկ պարտքով գումար խնդրելու տեքստն ես պատրաստել, դիմելաձևի քո ուզած հնչերանգը ստանալու համար մի երկու անգամ բարձրաձայն փորձարկել ես – վատ չի ստացվում:
