Ներկայացնում ենք հատվածներ գերմանացի գրող Էրիխ Մարիա Ռեմարկի (1898 – 1970) «Վերադարձ» վեպից։
***
Եվ ահա սկսվում է ոռնոցը, կինը գլուխը դնում է սեղանին, ինչո՞ւ նա միանգամից չիմանա, միևնույն է, ուրիշներն են ասելու, ինչո՞ւ միանգամից չասի, որ ինքը ուրիշի հետ է եղել, որ դա պատահել է իրեն, որ ինքը բնավ չի ուզել և որ միայն Ադոլֆի մասին է մտածել, մինչդեռ նա հիմա պետք է սպանի իրեն։
Ադոլֆը կանգնում է, կանգնում և ի վերջո նկատում, որ պայուսակը դեռ մեջքին է։ Նա արձակում է պայուսակը, իրերը, նա դողում է, դեռ մտածում է. «Ախր չի կարող ճիշտ լինել, ախր չի կարող ճիշտ լինել…»,- և շարունակում է քանդել իրերը, միայն թե չթուլանա հիմա։ Մետաքսը խշշում է Ադոլֆի ձեռքում, նա այն պարզում է կնոջը.
— Ուզում էի քեզ նվիրել,- և շարունակում է մտածել. «Ախր չի կարող ճիշտ լինել, ախր չի կարող…»։ Նա անօգնական մեկնում է մետաքսը, և այդ ամենը չի տեղավորվում նրա գանգի մեջ։
Կինը, սակայն, լալիս է և չի ուզում ոչինչ լսել։ Ադոլֆը նստում է, մտածում և հանկարծ սարսափելի քաղց է զգում։
Ահա դրսի ծառերի խնձորներից, հրաշալի ռանետ, նա վերցնում է դրանք և ուտում, քանզի մի բան պիտի անի։
Հետո, սակայն, ձեռքերը թուլանում են, ու նա ընկալում է ամեն ինչ։ Մի մոլեգին կատաղություն է եռում նրա մեջ, նա ուզում է մի բան ջարդել և դուրս է վազում՝ այդ տիպին փնտրելու։
***
Կինն այդտեղ է ու այլևս չի լացում։ Հենց Ադոլֆը նստում է, կինը սուրճ է լցնում, կարտոֆիլն ու երշիկը դնում սեղանին։
Իր համար, սակայն, կինն ափսե չի դնում։
Ադոֆը նայում է նրան։ Նա գունատ է ու վտիտ։ Մի անիմաստ տխրության մեջ ամեն ինչ դարձյալ գլուխ է բարձրացնում։
Ադոլֆն այլևս ոչինչ չի ուզում իմանալ, նա ուզում է առանձնանալ, պառկել անկողնում ու քար դառնալ։ Սուրճից ծուխ է ելնում, Ադոլֆն այն հետ է հրում, թավան՝ նույնպես։ Կինը սարսափում է։ Նա գիտի՝ ինչ է սպասվում։
Ադոլֆը վեր չի կենում, չի կարողանում վեր կենալ, նա միայն գլուխն է օրորում ու ասում.
— Հեռացի՛ր, Մարի՛ա։
Վերջինս ոչ մի բառ չի պատասխանում, նա թիկնոցը գցում է ուսերին, թավան մի անգամ էլ առաջ հրում՝ դեպի Ադոլֆը, երկչոտ ձայնով ասում է.
— Գոնե կեր, Ադո՛լֆ,- և ապա գնում։ Նա գնում է, նա գնում է, իր ցածրիկ քայլերով, անձայն, դուռը փակվում է, դրսում կարճ հաչում է շունը, քամին շառաչում է պատուհանների չորս կողմը։ Բեթքեն մենակ է։
***
Մինչ ես համաքայլում եմ՝ կաշեպարկը մեջքիս, գլուխս խոնարհած, փողոցի եզրին՝ վճիտ ջրափոսերում, տեսնում եմ լուսավոր, մետաքսե ծառերի պատկերը։ Այս պատահական հայելու մեջ այն ավելի պայծառ է, քան իրականում։
Շագանակագույն գետնի մեջ ահա մի կտոր երկինք է՝ ծառերով, խորությամբ ու պարզությամբ, ու ես հանկարծ սարսռում եմ։ Երկար ժամանակ անց առաջին անգամ կրկին զգում եմ, որ ինչ-որ բան գեղեցիկ է, որ սա ուղղակի գեղեցիկ է, գեղեցիկ ու մաքուր, ջրափոսի այս պատկերն իմ առաջ։ Եվ այդ սարսուռի մեջ սիրտս թպրտում է, ամեն ինչ մի ակնթարթ փլվում է, ու հիմա՝ առաջին անգամ, ես զգում եմ, որ տեսնում եմ խաղաղությունը, զգում եմ խաղաղությունն ամբողջությամբ. խաղաղությո~ւն։
…Ես վեր եմ թռչում ու նայում չորս կողմս. այնտեղ՝ թիկունքում, իմ զինընկերներն են պատգարակների վրա ու դեռ կանչում են մեզ։ Խաղաղություն է, և այնուհանդերձ, նրանք պիտի մեռնեն։ Ես, սակայն, ցնցվում եմ ուրախությունից և չեմ ամաչում։ Տարօրինակ բան է։ Երևի պատերազմներն այն պատճառով չեն դադարում, որ երբեք լիարժեք ի վիճակի չենք զգալ՝ դիմացինն ինչ է զգում։
***
Մենք ամեն ինչ այլ կերպ ենք պատկերացրել։ Մենք կարծում էինք՝ հզոր ակորդով մի ուժեղ, ինտենսիվ կյանք, վերագտած կյանքի լիարժեք հրճվանք ենք ապրելու. մենք այդպես էինք ուզում սկսել։ Բայց օրերն ու շաբաթները թռչում են մեր ձեռքերից, մենք անցկացնում ենք դրանք անկարևոր, մակերեսային բաներով, իսկ երբ մեր շուրջն ենք նայում, ոչինչ արված չէ։ Մենք վարժվել ենք արագ մտածելուն ու գործելուն. մեկ րոպե հետո ամեն բան կարող էր պատահել։ Դա է պատճառը, որ կյանքը մեզ համար հիմա դանդաղ է առաջ գնում, մենք գործի ենք դնում այն, բայց նախքան նա կսկսի խոսել ու հնչել, որոշ չափով արդեն բաց ենք թողնում։
Մահը չափազանց երկար է ընկերակցել մեզ, նա արագ խաղացող էր, և խաղադրույքն ամեն վայրկյան ամենաբարձրն էր։ Դա մեզ ինչ-որ հպանցիկություն, արագություն, պահի տակ՝ շրջահայացություն տվեց, որ հիմա դատարկ է դարձնում մեզ, որովհետև այլևս չի համապատասխանում այստեղին։ Եվ այդ դատարկությունը մեզ դարձնում է անհանգիստ, քանզի մենք զգում ենք, որ մեզ չեն հասկանում, ու որ սերն իսկ չի կարող մեզ օգնել։ Մի չկամրջվող անդունդ է բացվում զինվորների ու ոչ զինվորների միջև։ Մենք պետք է ինքներս մեզ օգնենք։
Բայց տարօրինակ մի այլ բան է դղրդում և քրթմնջյունով ներխուժում մեր անհանգիստ օրեր, ինչպես հրետանու հեռավոր թնդյուն, որպես խուլ նախազգուշացում հորիզոնից անդին, որ մենք չենք կարող ցույց տալ, որ մենք չենք ուզում լսել, որից խուսափում ենք մենք՝ մի բան կորցնելու տարօրինակ, շարունակական սարսափի մեջ. ասես ինչ-որ բան մեզնից փախչելիս լինի։ Մեզնից հաճախ է մի բան փախել, երբեմն ոչ պակասը, քան կյանքը։
