Ներկայացնում ենք հատվածներ արձակագիր Հրաչ Զարդարյանի (հունվարի 15, 1897 — նոյեմբերի 30, 1986) «Որբացող մարդիկ» ստեղծագործությունից։
***
Նազարեան գոհունակութեամբ լեցուեցաւ։ Իր վերջին դասը կու տայ։ Անգամ մը եւս օրը կ՚աւարտի։ Յիշեց որ խոստացած է ներկայ գտնուիլ Արուեստագէտներու Միութեան ժողովին։ Յոգնած զգաց ինքզինքը։ Իրիկուայ եօթնին մօտ էր։ Դադրեցուց դասը. — Տղա՛ս, կը սիրե՞ս ջութակդ, հարցուց՝ ցաւօտ արտայայտութեամբ, տասներկու տարեկան պատանիի մը որ կաղամբի տերեւի մեծութեամբ ականջներ ունէր։
-Ո՛չ, պատասխանեց աշակերտը՝ կտրո՛ւկ։
-Հապա զօրդ ի՞նչ է։
-Մայրի՛կս կո՛ւզէ։
-Լա՛ւ, լա՛ւ… Ուրեմն, յաջորդ չորեքշաբթի, ժամը վեցուկէսին։
Անցաւ ճաշասրահը։ Ինքզինքը ձգեց թիկնաթոռին մէջ։
Ի՜նչ կեանք է, մտածեց, գրեթէ հոգեբեկ։ Բոլոր որոշումները, պայքարը, օրերէն ուրիշ բան մը դուրս բերելու ի զուր կ՚անցնէին։ Առօրեայի թակարդը ինկած կենդանի է։ Կեանքը, ժամանակաշրջանը բացարձակապէս կը մերժեն, կը վանեն զինք իրենց մէջէն։ Տարին անցած է այն օրէն ի վեր ուր ոգեւորութեամբ որոշեր էր աշխատիլ քոնսէրթոյի մը վրայ։ Թանկագին հրճուանքը ունէր այն համոզումին թէ գլուխ գործոց մը պիտի տայ։ Եւ սակայն, մէկ երկու աննշան փորձերէ վերջ, ան մնացած էր, այնքան ուրիշ բաներու հետ, իբր մնայուն ծրագիր, եւ, օրերուն, տարիներուն աղբիւրը կը հոսէր ինչ որ քարքարուտի մէջ, անօգուտ՝ ոչ ոքի եւ ոչինչ…
Սպասուհին բերաւ իրիկնային գրեթէ անփոփոխ իր ճաշը։ Ախորժակ չունէր, յաճախ։ Բացարձակապէս ինքնաթունւորման կ՚ենթարկուի, մտածեց դարձեալ, յոռետես։
Ժողովատեղին շատ հեռու չէր։ Որոշեց ոտքով երթալ։ Փողոցին մէջ յուսալքումը կորսնցուց իր սրութիւնը։ Դիմացի մայթէն թխահեր աղջիկ մը յայտնւեցաւ։ Ճկուն, գեղագնաց։ Ամէն մէկ մասը մարմնին՝ կանչ մըն է արիւնի, կարօտներու։ Աչքերը՝ երազներու, հրայրքներու եռեփուն աւազաններ, ստուերներով ու լոյսերով ցոլցլուն։ Տառապագին խռովք մը։ Ամէնէն չարչրկող, յանկարծական ստուգութիւններէն փայլակ մը որ կ՚իջնէ, կը լուսաւորէ յեղակարծ ներքին կալուածները, — ինչքա՜ն կրնայ սիրել դեռ, ինչպէ՜ս կարօտը ունի խորունկ սիրոյ մը։ Ու այդ բոլորը պիտի անհետանայ, պիտի ցնդի ինչպէս քիչ առաջուայ աղջիկը։ Ջուրը պիտի հոսի, պիտի հոսի քարքարուտներու մէջ… Վարդերով, չքնաղ վարդերով վարդենի մը որ սակայն պիտի մնայ այդպէս անիծուած պարտէզի մը մէջ ուր ծաղիկներ չեն բացուիր։
Մտաւ Սէն Վէնսան տը Բոլ եկեղեցիին փոքրիկ պարտէզը։ Ներքին մառախուղը տակաւ չքացեր էր։ Ու յանկարծ, մեղմագին, սկսան ծորիլ ականջին՝ համանուագին առաջին աքոռները, նոյնքան սիրելի, նոյնքան թարմ, ինչքան ամիսներ առաջ, երբ առաջին անգամ կատարուած էր անոր ներքին ունկնդրութիւնը։ Այս անգամ, այս անգամ… ալ վճռուած է՝ աշխարհ պիտի գայ ան։ Ծանօթ է արդէի իրեն, իր որոշ մասերովը։ Ամբողջութիւնը իր մէջն է։ Այս անգամ…
Գարունը բաւական յառաջացած է։ Կասկենիները վերագտած՝ կանաչ, հսկայական գլուխներ։
Մոնթոլոնի սքուառին բոլոր նստարանները գրաւուած կը մնան։ Մանուկներ, խումբ խումբ, դեռ կը խաղան։ Հանրակառքերը կը սուրան առանց կանք առնել ուզելու։ Լաֆալէթի փողոցին վարը, մեծ շէնքի մը գլուխը կիսած է հսկայական, օտարոտի սկաւառակ մը որ կրակէ շինուած է, անթափանց կարմիրով մը եւ առանց ճառագայթի։
Շատ քիչեր եկած են ժողովի։ Վարդանեանը, մեծ շարժումներով, բարձրաձայն, գայթակղած, կը պատմէ մանր դիպուած մը։ Կէս օրին, համեստ ճաշարանի մը մէջ, իր քովը նստած երիտասարդ մը կ՚ուզէ պահել իր դանակն ու պատառաքաղը, ցանկալով որ փլոնժէօզը գործ մը պակաս ունենայ։ Գործն ինչ է, կը պատասխանէ սպասուհին, լաւ է որ ժամանակը աշխատանքի մէջ անցընէ։ Ազատ ատենը, կը պատասխանէ յաճախորդը.
-J՚irai faire l՚amour avec elle.
-Նօ՜, տասնըհինգ տարեկան է, կը պատասխանէ սպասուհին, հանդարտօրէն։
-Լա՛ւ է, ճիշտ ամէնէն անուշ ատենն է։ Դո՞ւն քանի տարեկան էիր, երբ…
-Ե՞ս, ես՝ տասնըվեցիս մէջը, մուսօշօքօլա՞ ուզեցիք։
-Կարո՞ղ էք երեւակայել, կը պոռար Հայկ, կարո՞ղ էք երեւակայել, մօտ տասը յաճախորդի ներկայութեամբ, հանդարտօրէն, բացէ ի բաց, առանց նեղուելու, նոյն շեշտով, նոյն ձայնով՝ ինչպէս կանկառին եւ պտուղին մասին, այո՛, այո՛, հանդարտօրէն, բացէ ի բաց, առանձ ձայներնին ցածցնելու… (Երկու ձեռքով գլուխը բռնած)։ — Ո՞ւր ենք գնո՛ւմ, ո՜ւր…
-Սը՛ս, սը՛ս, ըրին մէկ երկու հոգի։
Դուռը բացուած էր։ Երկու կին ներս մտան։ Մէկը՝ տարիքոտ, չեչոտ դէմքով, շարժուն աչքերով։ Միւսը՝ միջահասակ, խարտեաշ, խիտ յօնքերով, հազիւ քսանըերեք, քսանըչորս տարու։
Նազարեան տպաւորուեցաւ անոր ակնարկներէն որ կը հոսէին մնայուն ժպիտի մը դալարիքէն. մանաւանդ լուսաւոր էին, շողարձա՛կ։
-Ծանօթացէք, ըսաւ Տիկին Վարդանեան, ձեզ հայրենակից է, Մալաթիացի, Օրիորդ Արփիկ Գափլանեան։ Զմայլելի է երգում, ես նրան լսել եմ, մի քանի օր առաջ, համերգում։ Սրանք երեք քոյր են, մին միւսից քնքուշ։
Նազարեան ժողովին չհետեեւեցաւ։
Մերթ ընդ մերթ դիտեց դեռատի աղջիկը, եւ ինչպէս քիչ առաջ փողոցին մէջ, նոյն եղերական տպաւորութիւնը՝ վստահութիւնով, ազնուութիւնով, անխարդախ մտերմութեամբ հիւսուած աղապատանքի մը որ կարելի էր եւ որ կարելի պիտի չըլլար։
Ցնորական վարդենին յայտնուեցաւ, արիւնէ վարդերով, ու նոյն կերպով անհետացաւ քարքարուտներուն մէջ։ Մեկնելու ժամանակ, փայլուն, շարժուն աչքերով, չեչոտ երեսներով կինը յայտնեց որ շատ ուրախ է Նազարեանին հետ ծանօթանալուն։ Հպարտ է անոր պէս հայրենակից մը ունենալուն… Խարտեաշ աղջիկը, ժպտագին, հրաժեշտ առաւ առանց բառ մը արտասանելու։
Նազարեան կը դիտէր զայն։ Շպարի հետք չկար, հագուած էր խնամքով բայց առանց մատնելու պշրական դիտաւորութիւններ։ Որոշ էր որ, ինչպէս յայտնեցին, շատ ատեն չկար իրենց Փարիզ ըլլալը։ Իր բնատուր բարեմասնութիւնները փոխանակ արժէքի բերուած ըլլալու՝ խափանուած էին։ Այդ բոլորը հաճելի եկաւ Նազարեանին։ Պարզ, ուղիղ կեանքի մը նշանները։ Վերադարձին, պառկելէ առաջ, երկար ատեն թափառեցաւ մէկ սենեակէն միւսը։ Գիրքեր վերցուց ու դրաւ, կէս կիսատ թղթատեց։ Դժնդակ տառապեցնող տպաւորութիւնը զինք երբեք չլքեց։ Տեղ մը, աղուոր վարդ մը բացուած է, հրաշալի բուրումով, թերեւս շատ մօտիկը, որ թերեւս իրեն կը սպասէ եւ որուն սակայն ինք երբեք պիտի չկարենայ մերձենալ… Ու քարքարուտնե՜րը, քարքարուտնե՜րը…
Այդ բախդորոշ չորեքշաբթիէն սկսած, մէկ քանի ամիս, դէպքերը իրարու յաջորդեցին, տիրապետելով կեանքին, կանխորոշ, անլեղլի կարգադրութեամբ։ Նազարեան յաճախ կը մտածէր «ճակատագրական» բառին վրայ։ Րոպէներ կար որ բոլորովին կը հաւատար անոր, այն աստիճան որ, այդ ամբողջ շրջանին, պատահարներուն ալիքները, տաշեղի մը նման, առին տարին զինք, առանց որ գիտակցական ըսուած կամքի միջամտելու երեւոյթ ունենար։
***
Արեւը եկեր էր շէնքէն ասդին եւ ողողեր սեղանին կէսը։ Տիկին Փափազեան առաջարկեց աթոռը տանիլ խնձորենիին տակ։ Նազարեան Արփիկին բոլորովին մօտը գտնուեցաւ։
-Չէ՞ք ուզեր երգ մը երգել, հարցուց Նազարեան Տիկին Վարդանեանը շատ սիրա՛ծ է ձեր երգելը։
Արփիկ կարմրեցաւ։ Որոշ էր որ կ՚ուզէր բայց երկչոտութիւնը կ՚անդամալուծէր զինք։
-Ուրի՛շ անգամ մը, առաջարկեց պաղատագին։ Ես արդէն՝ շատ երգ չեմ գիտեր. իմ գիտցածներս հոգեւոր երգեր են։ Մեր ծնողքը կ՚արգիլէր մեզի այն… տեսակ մը… (Սիրային բառը լեզուին վրայ էր բայց, շիկնած, չուզեց արտասանել)։
-Ես՝ կը սիրե՛մ մեր ժողովրդական երգերը։ Սիրել բառը նոյնիսկ բաւական չէ, բոլորովին անբաւարար է բացատրելու իմ հակազդեցութիւններս։ Ճիշդն ըսելու համար, երբ պատանի էի եւ իրապէ՛ս մեր երգերը սկսան յուզել զիս, կեանքս բաժնուեցաւ երկու մասի, մեր երգերէն առաջ եւ անոնց յայտնութենէն յետոյ։ Յետոյ՝ զգացի որ ես աւելի հայ էի։ Զգացի որ դարերու խորքէն ցեղս երկու ձեռքը երկարեց եւ առաւ զիս վերջնականապէս իր ծոցը։ Քանի երթար՝ ես այնքան աւելի անորը պիտի ըլլայի։
Արփիկ կը ծծէր խօսքերը, աչքերը վար առած եւ րոպէն անգամ մը միայն, արագօրէն ակնարկը կը ձգէր խօսակցի դէմքին։
Յարակից փայտաշէն տնակներէն, մերթ ընդ մերթ մէկը կը յայտնուէր, պահ մը կը դիտէր, հասարակաց աղբիւրէն ջուր կ՚առնէր ու կը հեռանար։ Խուռներամ ու մէկը միւսին վրայ մարդկութիւն մը կ՚ապրէր հոն քամիչ ամանի մը մէջ լեցուած խեցգետիններու նման։ Պարտէզներուն բանջարեղէնները, ծաղիկները, պտղատու ծառերը մանուկներուն ու պզտիկներուն հետ կը քողարկէին այդ թշուառութիւնը բանաստեղծականութեամբ ու յորդող կեանքին ալիքներովը, փրփուրներովը։
***
Զոյգ մը ճնճղուկ, յանկարծական աղմկալից հալածանքով, ծառէ ծառ նետուեցան։ Նոյն ատեն, ճիւղեր ու տերեւներ շարժման մէջ մտան ու, ծանր ու թանձր, կաթիլ մը ինկաւ Պ. Փափազեանի ծոծրակին։
-Տօ՜, տօ՛… մեր կնիկ… Աս ի՞նչ բան էր… Տիկին Փափազեան արտորաց դէպի իր «մեծաւորը» եւ անմիջական խնամքով դարմանեց արկածը։ Արփիկ սկսաւ խնդալ ամբողջ մարմնովը, ամբողջ սրտովը, բոլոր ջիղերովը, արցունքով, գալարումներով… Նազարեան տեւական ժպիտ մը կը պահէր եւ խորունկ հրճուանք մը կը զգար այդ աղջկան խնդուքի անկեղծ պայթումէն։ Ինչքա՛ն, ինչքա՛ն մանկութիւն կար մնացած… Դարձեալ Նազարեանին տեսքն էր որ սթափեցուց զինք եւ զսպեց իր խնդուքը, զուարճալի ծամածռութիւններով։
Փափազեանին առաջարկին վրայ՝ անտառ մեկնեցան։ Քլամառի, Իսիի փողոցներն ու շրջակայքը լեցուած էին հայ պատանիներով, երիտասարդներով, որ Սարոյեանի հերոսներուն նման թէպէտ բարձրաձայն հայկական անուններով իրար կը կանչէին, բայց Բարիզեցիի մը նման միայն ֆրանսերէն կը խօսէին։
Գրեթէ պտոյտի ամբողջ տեւողութեան Նազարեան լուռ մնաց։ Պ. Փափազեան յայտնեց որ ինք շատ դժբախտ չէ եղած Գերմանիա, Գերմանուհիներ իրեն շատ հոգ տարեր են…