Ներկայացնում ենք արձակագիր, դրամատուրգ, թարգմանիչ, հրապարակախոս Արտաշես Քալանթարյանի (16.09.1931-23.02.1991) «Տառապանքի ուղիներով» մանրապատումը։
***
Ո՞րն է ամենածանր վիճակը:
Հազար-հազար պատասխան կարող եք տալ, սակայն դրանցից և ոչ մեկը ճշմարիտ չի լինի, եթե… եթե խմբագրության աշխատող չեք:
Ամենածանր վիճակը հեղինակի նյութը մերժելու արարողությունն է:
Ահա կանգնած է քո դեմ, մեկնել է բանաստեղծությունների տետրն ու աչքերը հառել է քեզ: Կարդում ես, իսկ նա քեզ հետ մտքում թերթում է էջերն ու շրթունքներն անձայն շարժելով արտասանում: Բոլորն անգիր գիտի անաստվածը: Ո՞նց էլ անգիր է արել: Ախր սարսափելի վատ ոտանավորներ են: Դժվար է ավելի վատ գրել: Բայց, իհարկե, մերժելն անհամեմատ դժվար է:
— Գիտե՞ք ինչ— ասում եմ, նայելով նրա երկնագույն, վճիտ ու թափանցիկ աչքերին,— ինձ թվում է, թե ձեզ ավելի շատ արձակը կհաջողվի: Սրանք էլ վատը չեն,– անմիջապես ավելացնում եմ, նկատելով նրա ձեռքի սպառնագին շարժումը: Բայց այն չեն, էլի: Այ, փորձեք կարճ պատմվածքներ, նովելներ գրել: Այժմ բանաստեղծությունն առանձնապես…
Հիմա կթողնի ու կգնա:
Չէ՜, նրանցից չէ: Լայն, պայծառ ժպտում է, ձեռքը ձախ ծոցագրպանն է տանում, հանում ու սեղանին է դնում պատմվածքների մի պարունակ:
— Գրում եմ, գրում,— ասում է,— կարդացեք:
Կարդում եմ ու դողում: Հիմա ի՞նչ անեմ: Ո՞ւմ մտքով կանցներ, թե պատմվածքներ էլ կունենա, գոնե մի քիչ, ա՛յ, այսքան՝ պատմվածքի նման լիներ: Գոնե ազգակցական, արյունակցական հեռավոր ինչ-որ կապ ունենար պատմվածքի հետ: Այդ ժամանակ գուցե տպագրեինք «Մեր ընթերցողների ստեղծագործությունները» փրկարար խորագրի տակ: Բայց, չէ, ի՞նչ բարեկամություն, ի՞նչ ազզակցական կապ:Լրիվ որբ են այս ընկերոջ պատմվածքները:
— Գիտե՞ք ինչ,— ասում եմ, աշխատելով չնայել նրան,— մի տեսակ… այսպես… ըըը, պատմվածքներ են, այո, հանգեր չկան… Չկան, չէ, ոչ ոք չի կարող ասել թե կան… բայց, բայց մի տեսակ վերլուծականը շատ է: Գուցե փորձեիք գրախոսական…
Նկատելով, որ նա ձեռքը սառնասրտորեն աջ ծոցագրպանը տարավ, ես գունատվեցի ու վայրկենապես փոխեցի մտադրությունս:
— Չէ, չէ, ոչ թե գրախոսական այլ թատերական ռե-ցե…
Նրա ձեռքն արդեն անդրավարտիքի ձախ գրպանում էր: Եվս մի ակնթարթ և…
— Ոչ, ակնարկ, ակնարկ, ահա թե ինչ, ձեզանից ակնարկագիր կստաց…
Բայց սա արդեն մղձավանջ է: Հիմա նա անդրավարտիքի աջ գրպանից կհանի ու…
Հետագա մի քանի վայրկյանների ընթացքում համոզվեցի, որ ակամա` տիկնիկային թատրոնի դերասանի վտանգավոր ուղիով եմ գնում: Արագորեն նշմարելով նրա ձեռքի շարժումները, ես նոր խնդիրներ էի առաջադրում պատուհաս հեղինակին և ստանում վայրկյանական ռեակցիա:
— Առակ…
Ձեռքը պիջակի արտաքին ձախ գրպանում է:
— Ֆելիետոն…
Աջ գրպանում է:
Ուշադիր հետևում եմ: Այլևս գրպան չի մնացել: Ահա, հիմա կհաղթեմ: եվս մի հարված: Բայց ինչո՞վ, ինչո՞վ: Է՞լ ինչ հանձնարարեմ: Հիմա եմ զգում, թե որքան ծանր է եղել այն թագավորների վիճակը, որոնք իրենց համար վտանգավոր մարդ֊կանց ուղարկել են անմահական խնձոր, հազարան բլբուլ կամ թևավոր ձի բերելու: Այսպիսի մարդը ձին անդրավարտիքի փոքր գրպանից էլ կհանի: Ա՜խ, ինչպես էի մոռացել: Այդ գրպանիկը դեռ կա: Բայց, լավ, ի՞նչ կարող է նա պահել այնտեղ: Սպասիր, գտա:
— Վեպ պիտի գրես, վեպ, ահա թե ինչ: Մեծ, ընդարձակ, հարյուր մամուլանոց մի վեպ,— ասացի ես, հուսահատորեն նրա անդրավարտիքի փոքրիկ «պիստոնչիկ» գրպանիկին նայելով:
Նա աջ ձեռքի երկու մատը դանդաղորեն դեպի գրպանիկն է տանում: Եթե երկու մատով հարյուր մամուլանոց վեպ հանեց այդ գրպանիկից, ես տեղն ու տեղն ինքնասպանություն կգործեմ։
Դրանից հետո այլևս ապրել չարժե:
