«Շարժասանդուղք». Գուրգեն Խանջյան

Արձակագիր Գուրգեն Խանջյանի ծննդյան օրվա առթիվ (25.01.1950) ներկայացնում ենք հատվածներ նրա «Շարժասանդուղք» պատմվածքից։

***

Վերևում, շարժասանդուղքի վերջում, այնտեղ, ուր սանդուղքին խռնված մարդկանց գորշ, անկանոն շարքը բարակում-աներևութանում է, մեզ բոլորիս հրապուրող, մշտապես լարված գայթակղության մեջ պահող Վարդագույն Լուսապսակն է՝ սանդուղքի բնակիչների իղձերի ու ձգտումների գագաթնակետը։ Բոլորս ենք ճգնում հասնել նրան, թեև ընթացքն անչափ դժվարին է և օրըստօրե ավելի է դժվարանում։ Դա է պատճառը, որ հիմա առավել զգուշավոր եմ դարձել և ո՜չ միայն չեմ վազում աստիճաններով, այլև չեմ էլ քայլում. պարզապես կանգնած եմ։ Ուժեր խնայելը հիմա առավել կարևոր է, կարևոր է զոհ չգնալ Կայծակնային ճեղքումով առաջ անցնելու գայթակղությանը, և շարժասանդուղքը, թող որ մի քիչ ուշ, ի վերջո, ինքը տեղ կհասցնի։ Իսկ եթե փորձեմ քայլելով կամ որ ավելի վատ է՝ վազելով արագացնել ընթացքս, ինքս ինձ կենթարկեմ ուժասպառվելու վտանգին, որովհետև նախկին եռանդն այլևս չունեմ, հոգնել եմ։

Բացի այս՝ նման ձեռնարկումը միշտ կապված է որոշակի ռիսկի հետ, չէ՞ որ քայլելու, առավել ևս վազելու ժամանակ կարող ես կորցնել հավասարակշությունը, իսկ նման դեպքերում մի հաջող աքացին էլ լիովին բավական է, որպեսզի հայտնվես այնտեղ՝ անդունդում, մի բան, որից բոլորս, բնականաբար, սարսափում ենք. եթե ետ գլորվողը դեռևս չի կորցնում ոտքի կանգնելու և ընթացքը վերսկսելու հնարավորությունը, ապա անդունդ գահավիժողը նման հնարավորությունից զրկված է, գործնականում՝ հավերժորեն. համենայնդեպս՝ ես այնտեղից ետ եկողների չեմ տեսել, թեև վաղուց արդեն շարժասանդուղքի վրա եմ։ Շուրջս եղած խոսակցություններն էլ, հիմնականում, նրանց մասին են և իհարկե՝ նաև հաջողակների մասին։

***

Ինձ շրջապատող մարդկանց կազմը մնայուն չէ. ոմանց հաջողվում է առաջ անցնել, մյուսները, հակառակը, ետ են ընկնում, առավել դժբախտներն էլ գահավիժում են անդունդը։ Սակայն տեղաշարժերն այնքան հաճախակի չեն, և իրար կողք կանգնածները հասցնում են մտերմանալ, թեև այդպես էլ՝ միմյանց երբեք լիովին չեն վստահում. մտերմությունը՝ մտերմություն, բայց շարժասանդուղքն ունի իր օրենքները, որոնք ստիպում են միշտ աչալուրջ լինել, կանխելու համար ուզած անակնկալ։ Լիովին վստահել նույնիսկ եղբորդ չես կարող։ Կարգին քունը մեզ համար չէ. քնում ենք կիսախուփ աչքերով, ականջներս ձայնի պահած։ Բավական է մի անսովոր շարժում կամ ձայն՝ մենք արդեն արթուն ենք ու սթափ։ Էլ չասած այն, որ շարժասանդուղքը անսպասելիորեն կարող է միացնել հակառակ ընթացքը, որն, ըստ ամենայնի, ընտրության լրացուցիչ միջոց է։

Հիմնական տեղաշարժերը կատարվում են հենց ետընթացի ժամանակ։ Առավել փորձվածները՝ «հին ոսկորները», ետընթացը կանխազգում են բնազդորեն՝ սկսվելուց մի քանի րոպե առաջ. նրանց համակում է հանկարծածին տագնապը, նրանք ամուր կառչում են բազրիքից, լայն չռում ոտքերը և սրտատրոփ սպասում։ Երբ միանում է ետընթացը՝ շուրջը քաոսային խառնաշփոթ է սկսվում, մարդիկ հրմշտում են միմյանց, գոռգոռում, հայհոյում և գլխապատառ առաջ վազում ետ գնացող սանդուղքով, որպեսզի գոնե մնան իրենց տեղում։ Ետընթացը երկար չի տևում, այդուհանդերձ՝ շատերը չէ, որ կարողանում են դիմակայել։

Վաղուց, երբ դեռ անփորձ էի, մի քանի անգամ ես էլ եմ գլորվել ետ և ամեն բան սկսել նորից։ Սակայն, փառք աստծո, անդունդն ընկնելուց կարողացել եմ խուսափել։ Անդունդը սկսվում է սանդուղքի եզրից և ձգվում նրա ամբողջ երկարությամբ։ Այն լցված է գաղջ, գարշահոտ գոլորշով, այնպես որ, նրա խորության մասին միայն մոտավոր գուշակություն կարող եմ անել՝ ելնելով ընկնողների թշվառ աղաղակների մարման տևողությունից։ Ըստ իս՝ անդունդը պետք է որ բավականին խոր լինի։

***

Գլուխս կախ՝ նայում եմ դոփող ոտքերիս տակից փախչող սանդուղքին. շրջակա իրարանցումին լավ է հիմա չնայել՝ ավելորդ հույզերն արագացնում են ուժասպառությունը։ Սակայն սուր ճչոցը, այնուամենայնիվ, ստիպում է բարձրացնել հայացքս։ Հավասարակշռությունը կորցրած կինը սլանում է ուղիղ իմ վրա։ Եվս մի քանի աստիճան՝ և նա իմ գրկում է։ Զգում եմ կնոջ մարմնի տաք հպումը, նույնիսկ հասցնում եմ հիանալ նրա գեղեցիկ դեմքով… Բայց՝ միայն այդքանը. նրան պահել չեմ կարողանում, որովհետև ինչ-որ մեկը հարվածում է ոտքիս և քիչ է մնում ինքս էլ գլորվեմ։ Հավասարակշռությունս պահպանելու համար ինքնաբերաբար տարածում եմ ձեռքերս, և նա, դուրս սահելով իմ գրկից, շարունակում է գլորվել։ Ձեռքիս է մնում է նրա մետաքսյա փափուկ, երկնագույն գլխաշորը։

– Պահեք նրան,- գոռում եմ։

Նրան, իհարկե, ոչ ոք չի պահում. շարունակում է գլորվել, զարկվում է բազրիքին, շրջվում գլխիվայր ու անաղմուկ գահավիժում անդունդը։ Գոլորշու մակերեսին մի պահ երևում են ցրված մազերը, ծաղկավոր շրջազգեստը, մերկացած ոտքերը, կապույտ կոշիկները, և կինն իսպառ չքանում է մշուշում։

Երկար նայեցի նրա ետևից։ Լավ է, որ ետընթացն ավարտվել էր, այլապես այդ զգացմունքային զեղումը թանկ կնստեր վրաս։

Սանդուղքը վերստին առաջ էր շարժվում։

Վերջապես ազատ շունչ քաշեցինք։ Քիչ անց կսկսեն քննարկումները։ Բայց ես խոսելու տրամադրված չեմ։ Անդունդ ընկած կնոջ աչքերը ոչ մի կերպ չեն հեռանում մտապատկերիս միջից։ Տարօրինակ է, ինչու՞ էր այդպես համակերպված իր վիճակին,  ինչու՞ ջանք չէր գործադրում փրկության համար։ Գուցե հոգնե՞լ էր մաքառումից ու անձնատուր եղել ճակատագրին։ Բայց չէ՞ որ ջահել է ու գեղեցիկ։ Կռահում եմ, որ «գեղեցիկը» կապ չուներ տրամաբանությանս ընթացքի հետ, ըստ երևույթին՝ չգիտակցված ցանկությունն էր՝ նրա գեղեցիկ լինելը մեկ անգամ էլ հիշելու։

Անցան օրեր, սակայն ես ոչ միայն չմոռացա նրան, այլև, անընդհատ բորբոքելով երևակայությունս, կարողացա մտերմանալ հետը.

«- Շնորհակալ եմ, եթե դուք չլինեիք…- նա ժպտում է։
– Շատ գեղեցիկ եք։
– Չափազանցնում եք։
– Ամենևին։ Գիտե՞ք, միասին ավելի հեշտ կհաղթահարենք այս ճանապարհը։
– Բեռ չե՞մ լինի։
– Ոչ, ինչ եք ասում»։

Եվ այսպես շարունակ, այլևայլ տարբերակներով։ Երևակայությունս ավելի էր բորբոքում նրա մազերի բույրը պահպանած մետաքսյա գլխաշորը, որ կապել էի վզիս։ Սակայն յուրաքանչյուր երևակայական երկխոսությունից հետո վերադարձն իրականություն ավելի ու ավելի տհաճ էր։ Ինձ միայնակ ու օտարացած էի զգում։ Մռայլված հայացքով նայում էի վեր՝ Վարդագույն լուսապսակին, և նրա ճաճանչները մի տեսակ կեղծ էին թվում, իր ամբողջ շքեղությամբ հանդերձ՝ ինչ-որ անբնական, սինթետիկ բան կար այդ վարդագույն լույսի մեջ, որ նախկինում չեմ նկատել։ Գուցե հիմա էլ այդպես չէր, տրամադրությունս էր մեղավոր պարզապես։

– Է, եղբայր, ձեռքից գնում ես,- ասում է մի աստիճան վեր կանգնած ծերուկը՝ հեգնական ժպիտը երկար վրաս պահելով։- Ես վաղուց էի կասկածում, որ դու անհույս երազող ես։ Զգույշ մնա, շարժասանդուղքը ռոմանտիկներին չի սիրում…