Ներկայացնում ենք հատվածներ ֆրանսիացի նշանավոր փիլիսոփա, մանկավարժ, կոմպոզիտոր և գրող Ժան-Ժակ Ռուսոյի (28.06.1712-2.07.1778) «Էմիլ կամ դաստիարակության մասին» ստեղծագործությունից։
***
Սկզբնական դաստիարակությունն ամենակարեւորն է, եւ այս առաջին դաստիարակությունն անվիճելիորեն կանանց է պատկանում։ Եթե բնության ստեղծողը ցանկացած լիներ, որ սկզբնական դաստիարակությունը տղամարդկանց պատկաներ, ապա վերջիններիս կաթ կտար երեխաներին կերակրելու համար։
Ուստի, դաստիարակության մասին գրված ձեռնարկների մեջ միշտ պետք է դիմել հատկապես կանանց, որովհետեւ, բացի այն, որ նրանքի կոչված են ավելի մոտիկից հսկելու երեխաներին, քան տղամարդիկ, եւ այդ տեսակետից ավելի մեծ ազդեցություն ունեն. հենց գործի հաջողությունը նրանց շատ ավելի է շահագրգռում, քանի որ այրի կանանցից շատերը գրեթե կախման մեջ են գտնվում իրենց զավակներից, եւ վերջիններս, համաձայն նրանցից ստացած դաստիարակության, լավ կամ վատ վերաբերմուքն ցույց կտան դեպի իրենց մայրերը։
Օրենքները, որոնք այնքան շատ են զբաղվում ունեցվածքով, ու այնքան քիչ՝ անհատով, քանի որ նկատի ունեն անդորրությունը, այլ ոչ թե առաքինությունը, բավականաչափ հեղինակություն չեն տալիս մայրերին։ Բայց եւ այնպես, մայրերի դրությունն ավելի որոշակի է, քան հայրերինը. նրանց պարտականություններն ավելի ծանր են. նրանց հոգատարությունն ավելի շատ կնպաստի ընտանիքում կարգ-կանոնի պահպանմանը. ընդհանրապես մայրերն ավելի են կապված իրենց երեխաներին։
Որոշ դեպքերում, երբ որդին հոր նկատմամբ հարգանքի թերացում է ունենում, կարելի է գուցե նրան ներել, իսկ եթե, ինչպիսի պայմաններում ուզում է լինի, երեխան այնքան այլասերված է, որ հարգանքով չի վերաբերվում մորը, որը նրան կրել է իր արգանդում, սնուցել է իր կաթով, տարիներ շարունակ, ինքն իրեն մոռացած, միայն նրան է նվիրվել, պետք է շտապ ոչնչացնել այդ թշվառականին, որպես մի հրեշի, որն արժանի չէր ծնվելու։
Ասում են, թե մայրերը շփացնումս են իրենց երեխաներին։ Իհարկե, դրանում նրանք մեղավոր են, բայց թերեւս նվազ մեղավոր, քան նրանք, ովքեր նրանց ապականում են։ Մայրը ցանկանում է, որ իր զավակը երջանիկ լինի հենց այժմվանից։ Դրանում նա իրավացի է, իսկ եթե նա սխալվում է միջոցների մեջ, պետք է այդ նրան հասկացնել։
Հայրերի փառասիրությունը, ժլատությունը, բռնակալությունը, կեղծ կանխահոգությունը, ինչպես նաեւ նրանց անփութությունը, դաժան անտարբերությունը երեխաների համար հարյրուր անգամ ավելի վնասակար են, քան թե մայրերի կույր գուրգուրանքը։
***
Քանի որ բնական կարգերում բոլոր մարդիկ հավասար են, ապա նրանց համայնական կոչումը մարդկային վիճակն է, եւ որեւէ մեկը, եթե լավ է դաստիարակված այդ բանի համար, չի կարող վատ կատարել դրա հետ կապված գործերը։ Թող իմ աշակերտը կոչված լինի ռազմական գործի, եկեղեցու, դատարանի համար, այդ կարեւոր չէ։ Ծնողների կոչումից առաջ բնությունն է նրան կանչում դեպի մարդկային կյանքը։ Կյանքն է այն արվեստը, որը ես ուզում եմ նրան սովորեցնել։ Ես համոզված եմ, որ իմ ձեռքի տակից դուրս գալով՝ նա ոչ դատավոր կլինի, ոչ զինվոր, ոչ քահանա. նա, առաջին հերթին, կլինի մարդ՝ մարդ լրիվ առումով, նա կարող է, եթե հարկ լինի, դառնալ այնպիսին, ինչպիսին որեւէ մեկ ուրիշը։ Եվ ճակատագիրը զուր կջանա նրան տեղափոխել տեղից տեղ. նա միշտ իր տեղում կլինի։
***
Խնդիրը այն չէ, որ երեխային վարժեցնենք ցավին դիմանալ, այլ այն, որ նրանց սովորեցնենք զգալ այդ ցավը։
Մարդիկ միայն մտածում են իրենց երեխայի պահպանության մասին։ Բայց դա բավական չէ. նրան պետք է սովորեցնել, որ կարողանա ինքն իրեն պահպանել մեծանալուց հետո, տոկուն լինի ճակատագրի հարվածների հանդեպ, արհամարհի ճոխությունն ու թշվառությունը, եթե հարկ լինի, կարողանա ապրել Իսլանդիայի սառույցներում եւ Մալթայի կիզիչ ժայռերի վրա։ Դուք իզուր միջոցներ ձեռք կառնեք, որ նա չմեռնի. նա մի օր մահանալու է, եւ եթե նույնիսկ նրա մահը ձեր խնամքի հետեւանք չէ, համենայն դեպս, այդ խնամքը սխալ հասկացված խնամք կլինի։
Կարեւորը նրան ապրել սովորեցնելն է, քան թե մահից ազատելը։ Ապրել չի նշանակում շնչել, այլ՝ գործել, աշխատեցնել մեր մարմնի օրգանները, մեր զգայարանները, մեր ընդունակությունները, մեր էության բոլոր մասերը, որոնք մեզ տալիս են մեր գոյության զգացողությունը։ Ամենից լիակատար ապրողը նա չէ, որ շատ տարիներ է ապրել, այն նա, ով ամենից ավելի է զգացել կյանքը։ Եղել են մարդիկ, որոնց թաղել են հարյուր տարեկան հասակում, բայց մեռած են եղել ծնված օրից։ Գերադասելի կլիներ, որ նրանք գերեզման իջնեին երիտասարդ հասակում, գոնե մինչ այդ ապրած կլինեին։
***
Ասում են, թե շատ տատմայրեր նորածին երեխայի գլուխը սեղմում են՝ նրան ավելի պատշաճ ձեւ տալու նպատակով, եւ մենք էլ հանդուրժում ենք այդ։ Ուրեմն, մեր գլուխները լավ չեն այնպես, ինչպես նրանց ձեւավորել է բնության ստեղծողը։ Նրանց պետք է ձեւավորեն դրսից՝ տատմայրերը եւ ներսից՝ փիլիսոփաները։ Այս տեսակետից կարաիբները կիսով չափ ավելի երջանիկ են, քան մենք։
Հազիվ է երեխան մոր արգանդից դուրս գալիս ու իրեն ազատ զգում շարժումներ անելու ու անդամները մեկնելու, նրան կրկին նոր կապանքների մեջ են դնում։ Երեխային բարուրում են՝ գլուխն անշարժ դիրքով, ոտքերը ձգած, ձեռքերը մարմնի ուղղությամբ երկարած, այնուհետեւ փաթաթում ու կապկպում են ամեն տեսակի ոտնաշորերով ու թաթաշորերով, որոնք արգելակում են նրա շարժումները։ Նա դեռ բախտավոր է, եթե նրան չեն սեղմել այն աստիճան, որ չկարողանա շնչել, եւ մտածել են նրան պառկեցնել կողքի վրա, որպեսզի բերանում հավաքվող հեղուկը ինքն իրեն դուրս հոսի, քանի որ նա ազատություն չունի գլուխը որեւէ կողմ շրջելու՝ նրա հոսքը դյուրացնելու համար։
Կծիկի պես հավաքված իր անդամների երկարատեւ թմրությունը թոթափելու համար նորածինը պահանջ է զգում դրանք երկարելու ու շարժելու։ Այժմ, ճիշտ է, ձգում են նրա ձեռն ու ոտքը, բայց չեն թողնում, որ նա ազատ շարժումներ անի. գլուխն անգամ ճնշում են գլխակապերով, կարծես վախենում են, որ չլինի թե երեխան իրոք ապրող էակի տեսք ունենա։
Այսպիսով, մարմնի ներքին մասերի զարգացման ձգտումը անհաղթելի արգելքների է հանդիպում, երբ երեխան դրա համար անհարժեշտ շարժումներ կատարելու փորձ է անում։ Նա անընդհատ ապարդյուն ճիգեր է գործադրում, որոնք սպառում են նրա ուժերը կամ դանդաղեցնում նրանց զարգացումը։ Երեխան ավելի քիչ էր սեղմված, ավելի քիչ էր նեղվում, ավելի քիչ էր ճնշված սաղմնաթաղանթի մեջ, քան թե այժմ իր բարուրի մեջ. չես հասկանում, թե նա ի՞նչ շահեց աշխարհ գալով։
