Ներկայացնում ենք հատված հայ արձակագիր Հրաչյա Քոչարի (Գաբրիելյան) (19 հունվարի 1910 — 2 մայիսի 1965) «Գեներալի քույրը» պատմվածքից։
***
«Դուք ինձ չեք ճանաչում, թեև վաղուց է որ հարազատ մարդ եք դարձել ինձ համար։ Դուք իմ գոյության մասին էլ ոչինչ չգիտեք, իսկ ես սկսած այն օրից, երբ լսել եմ ձեր անունը, ապրում եմ երանելի երազների ու պատրանքների մեջ։ Կարծես թե իմ հոգում հարություն է առել վաղուց կորած մի ողջ աշխարհ, կարծես թե գիշերվա թանձրացյալ խավարի մեջ շողաց հանկարծ արևը՝ երջանիկ ու փառավոր ճաճանչներով ողողելով աշխարհն ու իմ էությունը։
Մի տարուց ավելի է, որ ես փորձում եմ գրել ձեզ այս նամակը և չեմ կարողանում։ Վախենում եմ փշրել ինքս իմ ձեռքով այն երազանքները, որոնցով լցվել է հոգիս այնպես անսպասելիորեն։ Ես նման եմ այն դեռատի աղջկան, որը սրտի թրթռումով իր ձեոքին պահում է բյուրեղյա ծաղկամանը, սքանչանում է նրա ծիածանային փայլփլանքներով և վախենում է դնել սեղանին, որ չփշրվի հանկարծ։ Ավելի լավ էր ապրեի իմ երջանիկ պատրանքների աշխարհում, քան դառն հիասթափության հանդիպեի։ Այսպես էի մտածում ես։ Բայց ոչ, չեմ հիասթափվելու։ Ճակատագիրն իրավունք չունի անվերջ շարունակելու իր քմահաճ խաղերը . . . Մի՞թե կյանքում կարող են լինել այդքան երջանիկ զուգադիպություններ, այդքան զարմանալի պատահականություններ։ Չի կարող այդպես լինել, ես հավատում եմ, որ այդպես լինի, ու դրա համար երկարատև ու տանջալից վարանումներից հետո որոշեցի գրել ձեզ այս նամակը: Ի՛նչ Էլ որ լինի, դուք պետք է ճանաչեք ինձ, ես չպիտի մնամ ձեզ համար անհայտ ու անծանոթ մի կին, դուք պետք է իմանաք իմ գոյության մասին։
Ո՞վ եմ ես, և ի՞նչն Է հուզում ինձ։ Օ՛, քիչ Է, եթե ասեմ, որ ես ամերիկացի հայուհի եմ, որը սիրում Է Խորհրդային Հայաստանը, որը Խորհրդային Միության բարեկամն Է, աղոթում Է ձեր կյանքի համար։ Դա պանդխտության մեջ ապրող ամեն ճշմարիտ հայի և ամեն գիտակից հայուհու պարտքն Է։ Դա շատ քիչ բան կասի ձեզ իմ մասին։ Ես կցանկանայի, որ դուք իմանայիք իմ տխուր կյանքի պատմությունը։ Խոսքեր չեմ գտնում գրելու։ Ձեռքերս դողում են, բառերը ՝ խառնվում։
… Ծնվել եմ ես Վանա ծովի ափին ընկած փոքրիկ մի գյուղում։ Բոլորը, բոլորը հիշում եմ ես, ինչպես այսօրվա պայծառ առավոտը, և՛ մեր կապույտ լեռները, ձորերը, մեր դրախտային պարտեզները, և՛ մեր գեղեցիկ լիճը, և՛ Աղթամարի վանքը կղզու վրա, ուր ամեն տարի ուխտի էինք գնում մեծ ու փոքր միասին։ Կա՞ աշխարհում մի ուրիշ չքնաղ երկիր, ինչպես որ մերն Էր, որից զրկեց մեզ այնքան դաժան ու անողորմ և այն քան անհեթեթ բախտը։ Հիշու՞մ եք դուք այդ ամենը, հիշու՞մ եք, թե ինչպիսի՛ աննման բարձրաքանդակներով էր զարդարված Աղթամարի վանքը… Չգիտեմ, կարո՞ղ եք դուք հիշել:
Երեսուն տարի է անցել այդ օրերից: Ես այն ժամանակ յոթ տարեկան էի: Բայց կարծես երեկ էր դա…
Լսում եմ ես հիմա էլ կրակոցները մեր գյուղի փողոցներում, սև ծուխը պատում է աչքերս և զգում եմ վառոդի հոտը, տեսնում եմ իմ վիթխարահասակ հորը, որ բռունցքները սեղմած, օրորվելով ընկավ թշնամու գնդակից արնաշաղախ դեմքով, տեսնում եմ արյան լճի մեջ փռված իմ մոր մազերը: Այս հուշերը սարսափելի են: Նրանք` իմ ծնող հայրս ու մայրս, շարունակ աչքիս առաջ ընկած են եղել արյան մեջ` սուրբ նահատակների պես:
Այդ օրը ես ճչալով փախա հայրենական տնից դեպի ազատ ու բաց դաշտը: Այն ժամանակ չէի հասկանում, թե ինչու՛ են մեզ սպանում: Այնքանը գիտեի, որ հայ քրիստոնյաներ ենք մենք, և դրա համար էլ կարող են սպանել: Թուրքերի սրից ընկավ մեր ողջ նահապետական ընտանիքը, ամբողջ գյուղը: Փրկվեցինք ես և յոթ եղբայրներիցս մեկը միայն. որ ինձնից մեծ էր ութ տարով: Թաքնվեցինք մենք քարայրներում: Գիշերները փոքրիկ գազանների նման դուրս էինք գալիս մեր թաքստոցներից թափառում էինք գյուղերում ուտելիք որոնելու, անցնում էինք մեր հարազատների դիակների միջով: Հիշում եմ այդ ամառային գիշերները… Ոչ մի կենդանի շունչ չկար գյուղերում, բացի անտուն կատուներից, որ տխուր ու խեղճ մլավում էին խոտով ծածկված հողե կտուրների վրա: Երկու ամսից ավելի մենք ցերեկներն ապրում էինք քարանձավներում, գիշերները թափառում էինք մեռելների աշխարհում: Ոչինչ չէինք սպասում ու չէինք որոնում ոչ մի ճանապարհ: Եվ ահա մի օր հանկարծ հայտնվեց ռուսական բանակը: Եղբայրս դուրս եկավ նրանց դիմավորելու: Կազակները վերցրին մեզ իրենց թամբերի վրա, ման ածեցին, հաց ու շաքար տվին: Տեսանք մենք ուրախ դեմքեր, կենդանի ծիծաղ լսեցինք: Այդ օրերին ես սովորեցի ռուսերեն առաջին բառերը` «խլեբ», «բրատ» … Ինչքա՜ն կյանք կար այդ բառերի մեջ մեր մանկական հոգիների համար:
Չեմ հիշում միայն, թե որքան տևեց մեր երջանկությունը: Սկսվեց նահանջը, ջարդերից փրկվածների գաղթը: Իմ ականջներում մինչև հիմա էլ հնչում են բազմությունների ճիչերը, նրանց ողբն ու կոծը, լսում եմ ճանապարհների վրա մեռնողների աղոթքի մրմունջը: Ո՞ւր էին շարժվում այդ հալածական մարդիկ, մայր ու մանուկ, ծեր ու պատանի, մի ողջ տեղահան ժողովուրդ, ինչո՞ւ էին թողել իրենց դաշտերն ու հանդերը, ձորերն ու լեռները, իրենց այգիներն ու պարտեզները, թողել էին ցորենով լի իրենց ամբարներն ու մեռնում էին քաղցից, օտար ճամփաների վրա: Դեպի Ռուսահայաստա՜ն… բոլո՛ր ճամփաները տանում էին դեպի Ռուսահայաստան, դեպի փրկություն…
Եվ երկար ու անվերջ էին թվում այդ ճանապարհները: Ես հոգնում էի. ոտքերս ուռել էին և խոցերով պատվել: Խե՜ղճ իմ եղբայր, ինչքա՜ն տառապանքներ կրեցիր դու ինձ համար: Այդ բոլորը հիշում եմ ես այսօր, բոլո՛րը, ոչինչ չի կորել իմ մտքից: Մենք անցանք գեղեցիկ, կանաչ մի հովիտով, ուր քարաշեն եկեղեցիներ կային` սիրուն գմբեթներով: Եղբայրս ասաց, որ դա Ալաշկերտն է, որտեղ ծնվել է մեր մայրիկը: Հասանք մեծ մի քաղաք: «Սա Կարսն է», — ասած եղբայրս: Իմ թափառ կյանքի ընթացքին, իմ հասուն տարիներին շատ քաղաքներում եմ եղել ես, շատ ճանապարհորդել: Շուտ են ջնջվում բոլոր թե՛ վառ, թե՛ մռայլ տպավորությունները, մանկության տարիներն են միայն անմոռաց մնում: Կարսում գաղթականները կանգ առան հանգստանալու: Դա արդեն Ռուսահայաստանն էր: Ուրեմն ոչ ոք այլևս չի հալածելու մեզ: Բայց թշնամին հասավ նաև այդ քաղաքին, և եղբայրս հրացան վերցրեց գնաց կռվելու: Այնուհետև այլևս երբեք չտեսա նրան:
Կորցնելով եղբորս՝ ես զգացի ինձ ամբողջովին որբ ու անպաշտպան: Փախչում էի անծանոթ մարդկանց խմբերի հետ, որոնում նրանց մեջ եղբորս ու չէի գտնում:
Կռիվը դադարեց: Մերկ ու բոկոտն, երկու տարի թափառեցի գյուղամիջյան ճանապարհներով, ողորմություն էի խնդրում` չամաչելով իմ մերկությունից, չամաչելով մի կտոր սև հաց վերցնել ինձ պարզած ձեռքից: Ամերիկյան այս մեծ քաղաքում, որտեղից գրում եմ ձեզ այս նամակը, ինձ շրջապատող բարեկամներից ոչ ոք չգիտե իմ կյանքի այդ մանրամասնությունները: Եվ իմ որդին էլ չգիտե, որ իր մայրիկը մանկության տարիներին մուրացիկ է եղել…
Թափառում էի ես գյուղամիջյան ճանապարհներով և սպասում, որ հանկարծ լեռնային կածաններում իմ առաջ ելնի իմ եղբայրը, հորս նման հսկա դարձած, հրացանը ուսին: Բայց նա չերևաց: Ես վստահ էի, որ կգտնեմ նրան, որ նա կդառնա մեծ զորավար, և ինքս էլ նրա հետ միասին կգնամ վրեժ լուծելու մեր ծնողների արյան համար:
Արդյոք ոչինչ չե՞ն ասում ձեզ իմ այս հիշողությունները: Ոչի՞նչ: Ուզում էի տեսնել ձեզ, տեսնել հեռվից այն պահին, երբ դուք կարդում եք այս տողերը… Այն ժամանակ ես ձեր դեմքի վրա կտեսնեի ամեն բան և կհասկանայի ամեն ինչ…
…Ամերիկացիները շատ հայ որբերի այս օտար ափերը բերին: Ինձ էլ նրանց հետ: Անցան տարիներ: Անցավ մանկությունս: Շատ բան, որ ծածկված էր առեղծվածի մշուշով, հասկանալի դարձավ: Ես իմացա, որ նորից ռուսները օգնության ձեռք են մեկնել մեր մեռնող ժողովրդին, ոտքի կանգնեցրել մեր քայքայված Հայաստանը, մենք ունենք Հայրենիք, որի կյանքն ու ապագան փրկված են: Նա մեր հույսն է, մեր բոլորիս` դժբախտ տարագիրներիս հույսը: Ես հետաքրքրվել եմ այն բոլորով, ինչով ապրում է մեր երկիրը: Քուն թե արթուն, Հայրենիքը միշտ կանգնած է եղել իմ աչքերի առաջ, տեսել եմ բիբլիական Արարատյան դաշտավայրը, ալեհեր Մասիսի հպարտ գագաթը, արծաթյա ալիքները Արաքս գետի, որն սկսվում է Բինգյոլյան լեռների աղբյուրներից: Ես գիտեմ, թե որքա՛ն դպրոց, համալսարան ու թատրոն կա Խորհրդային Հայաստանում, գիտեմ հարազատ հայրենի երկրի դերասաններին, գրողներին, գիտնականներին, գիտեմ անունները մեր նոր նախարարների, որոնք հավատով ու ճշմարտությամբ ծառայում են Հայրենիքին:
Ամերիկայում ես գտա հայրենակիցների: Ամուսնացա հայի հետ, իմ որդուս տվի իմ եղբոր անունը` հույս ունենալով, որ երբևէ կգտնեմ նրան: Ինչե՜ր ասես չեն լինում կյանքում:
Եվ ահա սկսվեց այս նոր, սարսափելի պատերազմը:
